Mündəricat
– Gender bərabərliyi
– Seçki komissiyaları
– Müraciət prosedurları
– Namizədlərin qeydiyyatı prosesi
– Toplaşma azadlığı
– QHT-lərin seçki monitorinqi
– Diffamasiya qaydaları
– Mətbuat
– Yekun qeydlər
ATƏT-in Ehtiyacların Qiymətləndirilməsi Missiyasının (EQM) hesabatında qaldırılmış məsələləri diqqətlə oxuduqdan sonra belə nəticəyə gəldik ki, sənəddə Azərbaycan və tərəfdaşları üçün başlıca əhəmiyyət kəsb edən 7 mövzuya toxunulub: gender bərabərliyi, seçki komissiyaları, müraciət prosedurları, namizədlərin qeydiyyatı prosesi, toplaşma azadlığı, QHT-lərin seçki monitorinqi, diffamasiya qaydaları və mətbuat.
ATƏT/DTİHB-in tənqidlərinin əsaslılığını daha yaxşı qiymətləndirmək məqsədilə Azərbaycan, Almaniya, Niderland və Norveçdə seçki prosesinin qanunverici müddəalarının müqayisəli təhlilini apardıq. Müqayisəli təhlildə gender bərabərliyindən başqa, bütün başlıca məsələlər öz əksini tapmışdır, lakin gender bərabərliyini ayrıca, daha beynəlxalq yönümlü perspektivdən təhlil etmişik.
Təhlildə həmçinin Avropa Parlamenti, AŞPA, ATƏT PA, ATƏT/DTİHB seçki müşahidə missiyaları, eləcə də Venesiya Komissiyası tərəfindən Azərbaycan Respublikasında keçirilən seçkilərlə bağlı rəy və tövsiyyələri və onların yerinə yetirilməsi vəziyyəti öz əksini tapmışdır.
GENDER BƏRABƏRLİYİ
“Qadınlar dövlət idarələrində az təmsil olunur, belə ki, onlar hazırki parlamentdə yerlərin təxminən 16%-ni və 42 nazirlik postundan 1-ni tutur.” (Ümumi siyasi məlumat).
“Seçki komissiyalarında tarazlaşdırılmış gender iştirakının önə çəkilməsi ilə bağlı heç bir müddəa yoxdur və MSK-nın 18 üzvündən 4-ü qadındır.” (Seçki administrasiyası).
Qərarverici vəzifələrdə qadınların az təmsil olunması məsələsi yalnız Azərbaycanda deyil, bir çox yetkin demokratiyalarda mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biridir.
Azərbaycan Respublikası hazırda bu vəziyyəti təkmilləşdirə biləcək üsulları dəyərləndirir və hesab edirik ki, bu məsələ daha geniş, beynəlxalq müstəvidə təhlil edilməlidir, çünki bir çox inkişaf etmiş dövlətlər bu baxımdan eyni yaxud daha pis vəziyyətdədir.
2010-2014-cü illərdə milli parlamentlərdə qadınların təmsil olunma faizi beynəlxalq və Avropa nümunələri ilə oxşardır yaxud əksər hallarda Azərbaycandan aşağıdır[i]: Çex Respublikası (20%), Estoniya (19%), Macarıstan (10%), İrlandiya (16%), Yaponiya (8%), Malta (14%), Rumıniya (14%), Birləşmiş Krallıq (23%) və Birləşmiş Ştatlar (19%).
Bundan əlavə, Azərbaycan Respublikası parlamentdəki deputatların 16%-nin qadın olması göstəricisi ilə regionumuzda ən yaxşı nəticəyə malikdir, belə ki, Ermənistanda bu rəqəm 11%, Gürcüstanda 12%, İranda 3%, Rusiya Federasiyasında 14% və Türkiyədə 14%-ə bərabərdir.
Qadınların Mərkəzi Seçki Komissiyasına daxil edilməsi üçün xüsusi müddəalara gəldikdə, biz bir sıra Qərbi Avropa dövlətləri, o cümlədən Norveç, Niderland və Almaniyanın buna bənzər seçki qanunvericiliyi müddəalarını[ii], eləcə də ATƏT EQM-nin bu dövlətlərdə seçki prosesi barədə ən son hesabatlarını təhlil etdik.
Təhlil nəticəsində aşkar etdik ki, nəzərdən keçirilmiş seçki qanunlarının heç birində dövlətlərin müvafiq seçki komissiyalarında qadınların təmsil olunmasına dair xüsusi müddəalar nəzərdə tutulmamışdır və geniş mənada gender bərabərliyi barədə digər qanunverici müddəalar tətbiq edilsə də, seçki qanunlarının heç birində seçki komissiyalarında qadın üzvlərin minimum sayına dair xüsusi qaydalar əks olunmamışdır.
Son olaraq, ATƏT EQM-nin son hesabatlarının heç birində[iii] bu dövlətlərin seçki qanunlarında sözügedən müddəaların olmaması qeyd edilməyib. Bu isə ona dəlalət edir ki, Azərbaycanın nümunəsində seçki komissiyasının tərkibinə dair seçki qanunlarının dar miqyasında gender bərabərliyi məsələsinə toxunmaq əsassızdır.
SEÇKİ KOMİSSİYALARI
“Lakin ATƏT/DTİHB-in uzunmüddətli tövsiyələrinin mövzusu olan hüquqi məsələlər, o cümlədən seçki komissiyalarının təşkili formulası, namizədlərin qeydiyyat proseduru və şikayət və müraciətlərə baxılması mexanizmləri hələ də nəzərdən keçirilməyib…”(B. Hüquqi çərçivə və seçki sistemi).
“ATƏT/DTİHB-in siyasi partiyalar və vətəndaş çoxluğundan olan bir neçə müsahibi bildirdi ki, bu formula təcrübədə hökumətyönümlü qüvvələrin bütün komissiyalara nəzarət etməsinə şərait yaradaraq, seçki adminsitrasiyasının bitərəfliyinə olan etimada xələl gətirir.” “ATƏT/DTİHB əvvəllər tövsiyə etmişdi ki, ekspert qruplarının təşkili və onların iş prosedurları bitərəflik və effektiv vasitələri təmin edəcək formada nəzərdən keçirilsin.” (C. Seçki administrasiyası).
“Seçki Məcəlləsi şikayətlərlə məşğul olmaq və ayrıca işlər barədə müvafiq komissiyaya məruzə etmək məqsədilə MSK və DSK-lar daaxilində ekspert qruplarının yaradılmasını nəzərdə tutur. MSK ekspert qruplarının təşkili üçün qaydaları müəyyən edir. ATƏT/DTİHB EQM-nin bəzi müsahibləri təcrübədə bu qruplara adətən müstəqil ekspertlərin daxil olmamasına, əksinə, komissiya üzvlərinin qərəzli maraqlarını əks etdirməsinə görə narahatlıqlarını ifadə etdilər. ATƏT/DTİHB əvvəllər tövsiyə etmişdi ki, ekspert qruplarının təşkili və onların iş prosedurları bitərəflik və effektiv vasitələri təmin edəcək formada nəzərdən keçirilsin.” (H. Şikayət və müraciətlər).
HÜQUQİ ÇƏRÇİVƏNİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ
Azərbaycan
Seçkilər səsverməni hazırlamaq və keçirmək, səsvermə nəticələrini müəyyənləşdirmək və vətəndaşların seçki hüququnu müşahidə etmək və qorumaq səlahiyyətinə malik “seçki komissiyaları” tərəfindən təşkil edilir və keçirilir. Seçki komissiyaları seçkilərə hazırlıq və seçkilərin keçirilməsi məsələsində dövlət qurumlarından, siyasi partiyalardan yaxud hər hansı digər hüquqi şəxslərdən asılı deyil. Seçki komissiyalarının qərarları dövlət orqanları və bələdiyyələr, namizədlər, siyasi partiyalar, ictimai təşkilatlar, kampaniya qrupları, rəsmilər və seçicilər üçün məcburidir.
Azərbaycanın seçki sistemində Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Seçki Komissiyası ali seçki komissiyasıdır[iv]. Daha aşağı səviyyədə isə hər dairə və məntəqə üçün müvafiq olaraq, Dairə Seçki Komissiyaları və Məntəqə Seçki Komissiyaları durur.
Mərkəzi Seçki Komissiyası Milli Məclis (Parlament) tərəfindən seçilir və 18 üzvdən ibarətdir. Bu üzvlərin 6-sı Milli Məclisdə çoxluq (hakim) parlament partiyaları, digər 6-sı azlıq (müxalifət) partiyaları və qalan 6-sı isə müstəqil (bitərəf) deputatlar tərəfindən irəli sürülür və onları təmsil edir.
Müstəqil deputatlar dövlət (hökumət) strukturları ilə əlaqəsi olmayan vəkillərin namizədliyini irəli sürür. Azərbaycan Seçki Məcəlləsinin 24.4-cü maddəsinə müvafiq olaraq, Mərkəzi Seçki Komissiyasının bütün üzvləri ali təhsilli olmalıdır (ümumiyyətlə, universitet dərəcəsi olmalıdır).[v]
Dairə Seçki Komissiyaları 3-ü hakim parlament partiyanı (partiyaları), 3-ü parlamentdəki müxalifət partiyasını (partiyalarını) və digər 3-ü isə Milli Məclisin bitərəf (müstəqil) deputatlarından olmaqla, 9 üzvdən ibarətdir[vi]. Səsvermə məntəqəsi səviyyəsində Məntəqə Seçki Komissiyası 6 üzvdən ibarətdir ki, bunların 2-si hakim partiyanı (partiyaları), 2-si parlamentdəki müxalifət partiyasını (partiyalarını), qalan 2-si isə müstəqil deputatları təmsil edir.
Dairə Seçki Komissiyasında üzvlüyə namizədlər müvafiq siyasi partiyalar, onların yerli filialları yaxud seçicilər tərəfindən irəli sürülə bilər. Bundan əlavə, Dairə Seçki Komissiyasının maksimum 2 üzvü bütövlükdə komissiyanın bitərəfliyini təmin etmək məqsədilə bələdiyyə[vii] tərəfindən irəli sürülə bilər.
Almaniya
Almaniyanın Federal Seçki Aktına əsasən, seçkilərə müvafiq nəzarət və seçkilərin təşkilinə görə məsul olan əsas qurumlar Federal Seçki Komissiyasının sədri və Federal Seçki Komitəsi, hər əyalət üçün Əyalət Seçki Komissiyası və Əyalət Seçki Komitəsi, hər dairə üçün Dairə Seçki Komissiyası və Dairə Seçki Komitəsi və hər seçki məntəqəsi üçün Seçki Komissiyası və Seçki Şurasıdır. Bir neçə qonşu dairələr üçün Birgə Dairə Seçki Komissiyası və Birgə Seçki Komitəsi formalaşdırıla bilər. Poçtla səsvermənin nəticələrini müəyyənləşdirmək məqsədilə hər dairə əvəzinə, Seçki Komissiyası və Seçki Şurası bir neçə bələdiyyə yaxud spesifik rayonlar üçün təyin edilə bilər.[viii]
Digər seçki komitələri nüfuzlu Seçki Komissiyası (sədr vəzifəsində) və sədr tərəfindən təyin edilən 6 ixtisaslı seçicidən təşkil edilir. Əyalət səviyyəsində Əyalət İnzibati Məhkəməsindən iki hakim Əyalət Seçki Komitəsinin üzvü vəzifəsinə təyin edilir.
Seçki Şuraları (səsvermə məntəqəsi səviyyəsində) Seçki Komissiyası (sədr) və Seçki Komissiyasının sədri tərəfindən təyin edilmiş 3-7 ixtisaslı seçicidən təşkil edilir.
Əyalət yerli mümkün hallarda seçkili assambleyanın siyasi strukturu nəzərə alınmaqla, Seçki Şurası üzvlərinin yerli bələdiyyə orqanı tərəfindən seçilməsi barədə göstəriş vermək səlahiyyətinə malikdir.[ix] Federal Seçki Aktının 11-ci bölməsinin müddəalarına əsasən, səsvermə hüququ olan istənilən vətəndaş, namizədliyi irəli sürüləcəyi təqdirdə, qanunla komitələrin üzvü kimi xidmət etməlidir.
Niderland
Holland Parlamentinin seçki prosesində Seçki Şurası hökumətə və bütün müvafiq orqanlara texniki məsələlərdə kömək etmək, eləcə də qanunda aydın nəzərdə tutulduğu kimi, Mərkəzi Seçki Komitəsi kimi fəaliyyət göstərmək öhdəliyi daşıyır.[x] Seçki Şurası seçkilərdə Nümayəndələr Palatasının Mərkəzi Seçki Komitəsi kimi çıxış edir.[xi]
Yerli və regional səviyyədə Parlamentin aşağı palatasına seçkilərdə seçki prosesinin idarə edilməsinə məsul olan əsas qurumlar hər rayon və bələdiyyə seçki komitələrinin (baş) seçki komitəsidir. Seçki komitələri seçki prosesini təşkil etmək və ona nəzarət etmək, o cümlədən səsvermənin nəticələrini müəyyənləşdirmək və namizədlər siyahısının təqdimatını qəbul etmək məsuliyyəti daşıyır.
Parlamentin aşağı palatasına – Nümayəndələr Palatasına seçki prosesinə gəldikdə, hər seçki dairəsində 5 üzvdən ibarət baş seçki komitəsi təsis edilir. Komitənin yerləşdiyi bələdiyyənin (dairənin əsas bələdiyyəsi) meri sədr seçilir, digər üzvlər isə birbaşa Daxili İşlər Nazirliyi tərəfindən təyin edilir (çıxarılır). Bələdiyyə səviyyəsində yerli icraçının öhdəliyi məsul olduğu bir yaxud daha artıq seçki komitəsini təsis etməkdir, spesifik tərkib və üzvlərin sayı isə yerli orqan tərəfindən müəyyənləşdirilir.[xii]
Norveç
Norveçdə seçki prosesinə nəzarət edən orqanlar seçki orqanlarıdır – bələdiyyə səviyyəsində Seçki Komitəsi, bələdiyyənin bir neçə ərazisində seçki keçiriləcəyi hallarda Səsvermə Komitəsi, dairə səviyyəsində Dairə Seçki Komitəsi və Milli Seçki Komitəsi.[xiii]
Seçki Komitəsi və Səsvermə Komitəsi bələdiyyə şurası (yerli orqan) tərəfindən seçilir, bələdiyyə şurası isə səsvermə komitəsi üzvlərinin təyinini yerli Seçki Komitəsinin ixtiyarına verə bilər. Dairə Seçki Komitəsi dairə şurası (regional orqan) tərəfindən təyin edilir, sırf parlament seçkiləri üçün təşkil olunan Milli Seçki Komitəsi isə Norveç kralı tərəfindən təyin olunur və azı 5 üzvdən ibarətdir.[xiv]
Fransa
Fransa Respublikasında milli səviyyədə seçki prosesinin hazırlanması, eləcə də nəticələrin etibarlı elan edilməsi üzrə əsas məsul orqan Konstitusiya Şurasıdır.[xv]
Yerli səviyyədə səsvermə büroları və daha böyük bələdiyyələrdə mövcud bürolardan təyin edilən mərkəzləşmiş büro təşkil edilir.[xvi] Fransa qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuşdur ki, səsvermə komissiyalarına (bürolara) görə məsul orqan səsvermə fəaliyyətinə nəzarət komissiyası yaradılır. Nəzarət komissiyalarına məhkəmə magistratı sədrlik edir. Nəzarət komissiyalarının tərkibi siyasi cəhətdən müstəqil Dövlət Şurasının sərəncamı ilə müəyyənləşdirilir[xvii], lakin magistrat və eyni orqan tərəfindən təyin edilmiş digər üzvdən ibarətdir. O, eyni zamanda magistratı, Apelyasiya Məhkəməsinin sədrini, eləcə də hökumət nümayəndəsi olan prefektin irəli sürdüyü məsul şəxsin namizədliyini irəli sürür.[xviii]
Konstitusiya Şurası hər biri 9 il vəzifədə qalmaqla, 9 üzvdən təşkil olunur. Üzvlərin üçü Fransa Prezidenti, üç üzvü Milli Assambleyanın sədri (parlamentin aşağı palatası) və qalan üç nəfəri isə Fransa Respublikası Senatının sədri tərəfindən təyin olunur.[xix]
Seçki məntəqəsinin səsvermə büroları prezident və ən azı iki ekspert və büro katibindən təşkil olunur.[xx] Səsvermə bürolarına səsvermə hüququ olan seçicilər arasından bələdiyyə meri tərəfindən irəli sürülən seçilmiş nümayəndə sədrlik edir.[xxi] Ekspertlər seçkilərdə iştirak edən namizədlər yaxud siyasi qruplar tərəfindən irəli sürülür, hər namizəd yaxud qrupun nümayəndə irəli sürmək hüququ var və xüsusi hallarda mer bələdiyyə müşavirləri yaxud səsvermə hüququ olan seçicilərdən əlavə ekspertlər təyin edə bilər.[xxii]
Xülasə
Azərbaycanın tətbiq etdiyi namizəd irəli sürülməsi üsulu qanuni tarazlaşdırılmış sistemdir və burada həm hakim partiyalar, həm də müxalifət və müstəqil siyasi aktorlar seçki orqanlarında təmsil olunur.
Almaniyanın tətbiq etdiyi qarışıq sistemdə əyalət səviyyəsində seçki komissiyalarında hakimlər (azlığın formalaşdırılması) bir araya gəlir, eyni zamanda hakim siyasi partiya və ya koalisiya hər komissiyada bütün aparıcı üzvləri, eləcə də üzvlər çoxluğunu təyin etmək imkanına malikdir. Alman sistemində icra hakimiyyətinə federal yaxud dövlət səviyyəsində (yəni hakim partiya) mütləq bitərəfliyin münasib hesab etdiyindən artıq dərəcədə geniş səlahiyyət verilir, beləliklə, qanuni mandatlı siyasi bitərəflik yaxud zəmanətlər yoxdur.
Fransa yerli səviyyədə daha siyasi yönümlü sistemə malikdir. Yerli seçki komissiyalarının tərkibi seçkilərdə iştirak edən namizədlər və siyasi qruplar tərəfindən müəyyən olunur. Məhkəmə də seçki komissiyalarına nəzarət edən nəzarət komissiyalarında mühüm rol oynayır. Fransa dövlət səviyyəsində qeyri-siyasi sistem tətbiq edərək, administrativ, texnokratik, qeyri-siyasi orqan olan Konstitusiya Şurasına seçki prosesinin keçirilməsini tapşırır.
Niderland və Norveçin qəbul etdiyi namizədlərin irəli sürülməsi üsulunda milli, regional yaxud yerli səviyyədə hakim partiyaya maksimum siyasi ixtiyar verilir və Azərbaycanda (hakim partiya ilə müxalifət arasında mandatlı tarazlıq) yaxud Almaniyada (müəyyən komissiyalarda hakimlərin iştirakı) nəzərdə tutulmuş hər hansı hüquqi tarazlıq burada mövcud deyildir.
Nəticə və cavablar
Yuxarıda sadalanan dövlətlərin seçki qanunlarının müqayisəli təhlili göstərir ki, müəyyən hallarda (Almaniya yaxud Niderland) icra hakimiyyətinin bir hissəsi olan Daxili İşlər Nazirliyinə mərkəzi seçki komissiyalarının irəli sürülməsində geniş səlahiyyət verildiyini nəzərə alsaq, Azərbaycanın qəbul etdiyi sistemin tənqidi əsassız və ədalətsizdir.
Təhlil edilmiş Qərb dövlətlərinin heç biri seçki komissiyasının təşkili barədə qərar kimi məsələlərdə hakim siyasi partiyanın mümkün təsiri ilə mübarizə məqsədilə heç bir qanuni müddəalar qəbul etməmişdir. Bundan əlavə, qanuni müddəalarda seçki orqanları üzvlərinin hüquqi potensialı və peşəkarlığına dair xüsusi qaydalar nəzərdə tutulmamışdır.
Bu faktları və Azərbaycanda Mərkəzi Seçki Komissiyasının Aparat və Katibliyinin tam maddi-texniki təminata malik, ixtisaslaşmış, müstəqil seçki administrasiyası olduğunu nəzərə alaraq, hesab edirik ki, seçki komissiyalarının təşkilində siyasi pariteti təmin edən cari sistem təhlil edilmiş modellər arasında ən münasib və tarazlaşdırılmış sistemdir.
Beləliklə, Azərbaycanda seçki komissiyalarının təşkili və fəaliyyətində irəliləyişlərin mümkünlüyü fikri ilə əsas etibarilə razılaşmaq olar. Bununla belə, EQM-nin son hesabatlarında demək olar ki, tənqid edilməmiş, lakin seçki komissiyalarının bitərəfliyi və neytrallığı baxımından daha zəif müddəalara malik, eyni zamanda milli və ya yerli səviyyədə icra hakimiyyətinin mümkün sui-istifadəsinə qarşı heç bir əlavə zəmanətlər nəzərdə tutmayan Qərbi Avropa qanunvericilikləri ilə müqayisədə, EQM-nin hesabatında bu məsələ ilə bağlı əsassız və dərindən təhlil olunmamış mülahizə və müşahidələrə etiraz edirik.
SEÇKİ KAMPANİYASININ MÜDDƏTİ
“Rəsmi təşviqat kampaniyası 22 gün davam edir” (F. Kampaniya mühiti və kampaniyanın maliyyələşdirilməsi).
“İctimai televiziya yayımı tarazlaşdırılmış işıqlandırmanı təmin etmək səylərini qeyd etdi. Lakin bir sıra müxalifət partiyaları bildirdilər ki, onların baxışları xüsusilə kampaniyadan kənar müddətdə nadir hallarda ifadə olunur”. (G. Media).
HÜQUQİ ÇƏRÇİVƏNİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ
Azərbaycan
Azərbaycan Respublikasında seçki kampaniyası qanuni olaraq səsvermə günündən 23 gün əvvəl başlaya bilər və istənilən təşviqat fəaliyyəti (seçki təşviqatı) səsvermə başlamazdan azı 24 saat əvvəl dayandırılmalıdır.[xxiii]
Almaniya
Almaniya Federal qanunvericiliyində seçki kampaniyasının dəqiq müddəti göstərilmir, bu isə siyasi partiyalara ictimai kommunikasiya və taktika baxımından daha çox azadlıq verir. Təcrübədə Almaniya Federal Prezidentinin seçkilərin dəqiq tarixini elan etməsi siyasi kampaniyaya başlanğıc verir, lakin təşviqat kampaniyası adi formada səsvermə günündən bir neçə həftə əvvəl aparılır.
Niderland
Seçki kampaniyasının dəqiq müddətinə nəzarət edən rəsmi qaydalar yoxdur. Lakin siyasi rəqiblər ənənəvi sistemə əməl edir, belə ki, təşviqat fəaliyyəti adətən səsvermə günündən bir ay əvvəl başlanır.[xxiv]
Norveç
Norveç qanunvericiliyinə görə, seçki kampaniyasının müddətinə xüsusi məhdudiyyətlər qoyulmur və siyasi partiyalar təşviqat kampaniyasına avqustun əvvəlindən başlayaraq, səsvermə günü bitirir.
Fransa
Milli Assambleyaya keçirilən seçkilərdə Fransız qanunvericiliyi səsvermə günündən əvvəl dəqiq iyirmi gün müddətini təşviqata ayırır.
Xülasə
Azərbaycan 3 həftədən artıq, Fransa 3 həftədən az müddət qoyub. Nəzərdən keçirilən digər dövlətlərin heç birində qanunla müəyyən olunmuş seçki kampaniyası müddəti yoxdur. Lakin bu nümunələrin hər birində adətlər, eləcə də əlavə hüquqi tələblər və təcrübi mülahizələr, məsələn, xərclər de-fakto 3-5 həftəlik kampaniya müddətini diqtə edir.
Nəticələr və cavablar
Azərbaycan təcrübədə bu hesabatda təhlil edilmiş digər dövlətlərlə oxşar kampaniya müddətini nəzərdə tutur. Sırf hüquqi baxımdan Fransada ən sərt hüquqi müddəalar mövcuddur, belə ki, qanuni icazə verilən seçki kampaniyasının müddəti yalnız iyirmi gündür. Azərbaycandakı qaydalar Fransa ilə müqayisədə bu baxımdan daha müsbətdir, eyni zamanda təcrübədə təhlil edilmiş digər ölkələrdəki de-fakto kampaniya müddəti ilə eynidir, baxmayaraq ki, həmin ölkələrdə xüsusi şərtlər və məhdudiyyətlər yoxdur!
MÜRACİƏT PROSEDURLARI
“Lakin ATƏT/DTİHB-in uzunmüddətli tövsiyələrinin mövzusu olan hüquqi məsələlər, o cümlədən seçki komissiyalarının təşkili formulası, namizədlərin qeydiyyat proseduru və şikayət və müraciətlərə baxılması mexanizmləri hələ də nəzərdən keçirilməyib.” (B. Hüquqi çərçivə və seçki sistemi).
HÜQUQİ ÇƏRÇİVƏNİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ
Azərbaycan
Azərbaycan Respublikasının qəbul etdiyi hüquqi müddəalarda nəzərdə tutulur ki, seçki qanununun mümkün pozulması halları barədə şikayətlər iddia edilən qanunsuz qərar yaxud tədbir qəbul edildikdən 3 gün ərzində aidiyyəti tərəflər tərəfindən sənədləşdirilə bilər. Bütün bunlar 9 üzvdən ibarət Mərkəzi Seçki Komissiyasında və 3 üzvdən ibarət Dairə Seçki Komissiyasında yaradılmış ekspert qrupları tərəfindən araşdırılır.
Ekspert panellərinin təsis edilməsi prosedurları ilə bağlı spesifik qaydalar Mərkəzi Seçki Komissiyası tərəfindən müəyyənləşdirilir. Müvafiq komissiyalar iddia edilən cinayət əməllərindən bəhs edən şikayətlər alarsa, araşdırma apardıqdan sonra Prokurorluğa məlumat verməlidir. Əgər şikayət barədə Dairə Seçki Komissiyası yaxud Mərkəzi Seçki Komissiyası tərəfindən tədbir görülməzsə yaxud şikayət rədd edilərsə, şikayətçinin MSK-ya və müvafiq olaraq Apelyasiya Məhkəməsinə müraciət etmək hüququ vardır.
Ümumi yurisdiksiya məhkəməsi seçki komissiyasının qərarını təxirə salarsa, müvafiq komissiya məsələyə dair yeni qərar qəbul etməlidir yaxud ali seçki komissiyası məhkəmənin verdiyi hökmə uyğun olaraq, bu tədbiri görə bilər.[xxv]
Almaniya
Seçki komissiyaları öz öhdəlikləri çərçivəsində seçkilərin nəticələrini müəyyənləşdirmək, eləcə də namizədlərin qeydiyyatı prosesi ilə bağlı bütün məsələləri həll etmək öhdəliyi daşıyır. Bu səbəbdən seçkilərdən əvvəl seçki pozuntularına görə məhdud sayda müraciətlər komissiyalara təqdim edilə bilər.[xxvi]
Federal Seçki Aktına görə, “seçki proseduruna birbaşa təsir göstərən qərarlar və tədbirlər yalnız bu Qanun, Federal Seçki Qaydaları və seçki araşdırması proseduru vasitəsilə hüquqi zəmanətlərlə sual altına qoyula bilər”[xxvii], beləliklə, Almaniya Federal Parlamenti seçki araşdırması proseduru vasitəsilə seçkilərin nəticələrinin etibarlı elan edilməsinə görə tam məsuldur.[xxviii]
Bundestaqın qərarı Bundestaq Seçki Araşdırması Şurası tərəfindən hazırlanır, o şərtlə ki, müraciət barəsində Almaniya Parlamentinə məlumat verilsin və bu, səsvermə ilə Parlamentdə təsdiqlənsin. Müraciət səsvermə hüququ olan hər kəs yaxud Əyalət Seçki Komitəsi, Federal Seçki Komissiyası və ya Bundestaqın rəhbəri tərəfindən sənədləşdirilə bilər. Müraciət seçki günündən iki ay ərzində sənədləşdirilməlidir.[xxix] Almaniya Federal Konstitusiya Məhkəməsi Bundestaqın verdiyi qərarlara dair şikayətləri öz seçki araşdırması proseduru vasitəsilə dinləyə bilər.[xxx]
Niderland
Holland qanunuda göstərilir ki, əgər aidiyyəti tərəf seçki komissiyasının qərarını göstərilmiş instansiyalarda ədalətsiz hesab edərsə, müəyyən seçki pozuntuları, xüsusilə namizədlərin qeydiyyatı prosesində baş verən pozuntularla bağlı şikayətlərə dair seçki komissiyalarının qəbul etdiyi qərarlar Hökumət Şurasının Administrativ Yurisdiksiya Bölməsində sənədləşdirilə bilər.[xxxi]
Bütün ciddi qanun pozuntularında olduğu kimi, cinayət xarakteri daşıyan seçki qanunu pozuntularına cinayət məhkəmə qanunu vasitəsilə cinayət məhkəmə sistemi tərəfindən baxılır. Niderland Ali Məhkəməsinin presedent qanunlarına əsasən, digər müddəalarda xüsusi işıqlandırılmayan kobud qanun pozuntularına Vətəndaş Məhkəməsində baxıla bilər (cinayət qanunu və ya inzibati qanun). Parlamentin aşağı palatası nəticələri təsdiqləməlidir və səslərin tam yaxud qismən yenidən sayılması və ya aidiyyəti tərəflərin sənədləşdirdiyi şikayətlər əsasında nəticələrin etibarsız elan olunmasından sonra yeni seçkilər elan etmək səlahiyyətinə malikdir.[xxxii]
Norveç
Norveç qanunlarına görə, parlament seçkilərində səsvermə hüququ olan istənilən şəxs seçicinin qeydiyyatda olduğu əyalətdə seçkilərə hazırlıq və seçkilərin keçirilməsi ilə bağlı məsələlərdən şikayət edə bilər. Səsvermə hüququ ilə bağlı bütün məsələlərdə səsvermə hüququ olan istənilən şəxs şikayət təqdim edilə bilər.
Seçkidən sonra 7 gün ərzində şikayət təqdim edilməlidir yaxud Əyalət Seçki Komitəsinin seçki nəticələrinə dair şikayətlərində qərar verildikdən 7 gün sonra dərc edilməlidir. Bütün şikayətlər yazılı formada Seçki Komitəsi, Əyalət Seçki Komitəsi, Əyalət meri və Stortinq (parlament) adminsitrasiyasına təqdim edilməlidir.
Səsvermə hüququ ilə bağlı bütün məsələlərdə Stortinq (Norveç Parlamenti) müraciət orqanıdır, qalan digər hallarda isə Milli Seçki Komitəsi müraciət orqanıdır.
Fransa
Seçici siyahıları ilə bağlı hallarda siyahıların tərtib edilməsi barədə inzibati komissiyaların qərarları maraqlı tərəflər yaxud prefekt tərəfindən ümumi yurisdiksiya məhkəməsinə verilə bilər. Bu zaman bütün hallarda yekun qərarı tribunal verir, lakin o, məsələni Kassasiya Məhkəməsinin səlahiyyətinə verə bilər.[xxxiii]
Milli Assambleyaya namizədliyə gəldikdə, inzibati tribunal bütün şikayət və müraciətlərin həll edilməsinə görə məsuliyyət daşıyır.[xxxiv]
Səsvermə prosedurunun gedişatında seçki qanununun mümkün pozulmasından irəli gələn şikayətlər seçki komissiyalarında sənədləşdirilə bilər və Fransa Konstitusiyasına görə, onların həlli Konstitusiya Şurasının məsuliyyətindədir.[xxxv]
Xülasə
Azərbaycanda mövcud olan ikili hüquq çərçivəsinə əsasən, şikayətlərə əvvəlcə müstəqil seçki komissiyalarında baxılır, daha sonra ərizəçi həm seçkidən əvvəl, həm də seçkidən sonra apelyasiya üçün məhkəməyə müraciət edə bilər (Apelyasiya Məhkəməsi).
Fransa sistemində məhkəmənin rolu seçki komissiyalarının rolu ilə birləşir və Konstitusiyada göstərildiyi kimi, məhkəmələr deyil, tam və təcrübi baxımdan müstəqil, lakin siyasi təyin olunan orqan – Konstitusiya Şurası seçkilərin keçirilməsi, eləcə də səsvermə prosesinə dair mübahisələrin həllinə görə cavabdehdir.
Almaniya yalnız seçkilərdən sonra mümkün qanun pozuntularının məhdud və ümumi nəzərdən keçirilməsinə imkan verir və bu zaman əsas məsuliyyət qanunverici hakimiyyət olan Federal Parlamentin üzərinə düşür. Konstitusiya Məhkəməsi Bundestaqın verdiyi qərarlar barədə şikayətləri məhdud aspektlərdə dinləyə bilər. Qeydiyyat prosesi yaxud səsvermədən əvvəlki digər qanun pozuntuları ilə bağlı mübahisələrlə isə müvafiq seçki komissiyaları məşğul olur.
Almaniya sisteminə oxşar olaraq, Niderland məhdud müraciət ünvanını nəzərdə tutur. Parlament seçkilərin qanuni qüvvəyə malik olmasına görə cavabdehdir, digər qanun pozuntularına isə xüsusi hallarda ümumi yurisdiksiya məhkəmələrində baxılır. Seçki prosesində seçki komissiyalarının ümumilikdə namizədlərin yaxud seçicilərin qeydiyyatı məsələlərinə dair verdiyi qərarlar apelyasiya üçün Hökumət Şurasının Administrativ Yurisdiksiya Bölməsinə yönləndirilə bilər.
Norveçdə səsvermə hüququ ilə bağlı qanun pozuntularında müraciət prosesi Parlament ətrafında cəmlənir, seçki qanunu ilə bağlı digər mübahisə hallarına isə Milli Seçki Komitəsi tərəfindən baxılır.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan qanunverici hakimiyyəti müraciətlər prosesindən kənar tutur, beləliklə, siyasi baxımdan daha tarazlaşdırılmış orqan olan Mərkəzi Seçki Komissiyasına qərar hüququ verir, eyni zamanda məhkəmənin çox fəal rol oynamasına şərait yaradır. Digər dövlətlər hakim parlament partiyasının mümkün sui-istifadə hallarını aradan qaldırmağa yönəlmiş müddəalar qəbul etmir və yalnız məhdud hallarda, məsələn, konstitusiya hüququ olan səsvermə hüququ ilə bağlı məsələlərdə məhkəməyə müraciəti nəzərdə tutur.
NƏTİCƏ VƏ CAVABLAR
Azərbaycanda seçki müraciəti prosedurları digər Qərbi Avropa dövlətləri tərəfindən qəbul edilmiş prosedurlarla təxminən eynidir, xüsusilə bir fakt nəzərə alınmalıdır ki, Azərbaycanda mövcud olan qanunlar parlament və ya seçki komissiyalarının qəbul etdiyi qərarlar kimi məhkəmənin qərar və qanunlarını da əsas mövqedə yerləşdirir.
Bütün hallarda son sözü deyən məhkəmə və əksər hallarda yalnız birinci müraciət orqanı rolunu oynayan seçki komissiyaları ilə hazırki seçki müraciəti prosedurları çətin ki, ədalətli və siyasi olsun.
Bunu sübut edən digər fakt isə təhlil edilən Qərb ölkələrində hazırki hüquq çərçivəsidir, belə ki, bu ölkələrdə məhkəmə əksər hallarda yalnız ikinci rola malikdir, başlıca məsuliyyət isə müstəqil olmayan qeyri-siyasi orqanın – seçki komissiyalarının və siyasi orqan olan milli parlamentlərin üzərinə düşür.
Buna görə də belə nəticəyə gəlməliyik ki, seçki müraciətləri ilə bağlı xüsusi mexanizm və qaydalar genişləndirilmiş müddəalardan yararlansa da, ümumi sistem obyektiv şəkildə ədalətsiz və ya qeyri-müstəqil kimi təqdim edilə bilməz.
NAMİZƏDLƏRİN QEYDİYYATI PROSESİ
“Hər potensial namizəd qeydiyyata alınmış seçicilərin 450 imzasını müvafiq DSK-ya təqdim etməlidir. Müxalifət partiyaları və ATƏT/DTİHB-nin EQM-nin bəzi digər müsahibləri seçicilərə öz namizədlərinə dəstək kimi imza atmaqdan çəkinmələri üçün göstərilən potensial təzyiq barədə narahatlıqlarını dilə gətirdilər. Qanunun selektiv şərhi, kiçik səhvləri düzəltmək imkanının verilməməsi yaxud legitim imzaların saxtalaşdırma iddiaları ilə rədd edilməsi səbəbindən namizədlərin qeydiyyatı prosesinin ədalətli olması barədə narahatlıqlar səsləndirilmişdir.”[E. NAMİZƏDLƏRİN QEYDİYYATI]
HÜQUQİ ÇƏRÇİVƏNİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ
Azərbaycan
Azərbaycan Respublikası Seçki Məcəlləsinə müvafiq olaraq, namizəd namizədliyinin etibarlı olması məqsədilə namizədin dəstəklənməsi üçün namizədliyini irəli sürdüyü dairə ərazisində azı 450 seçici imzası toplamalıdır. Seçicilər birdən artıq namizədin xeyrinə imza ata bilərlər.[xxxvi]
Azərbaycan Respublikası seçki prosesi üçün namizədlərin və ya namizəd siyahılarının qeydiyyatı zamanı hər hansı depozit nəzərdə tutulmayıb.
Azərbaycanda seçkilər üçün namizədin qeydiyyatı zamanı namizəd və ya siyasi partiyaların səlahiyyətli nümayəndələri yaxud seçki birlikləri (bloklar) seçki gününə 50 gündən az və 30 gündən çox müddət qaldıqda, lazımi sənədləri müvafiq Dairə Seçki Komissiyalarına təqdim etməlidirlər.[xxxvii] Komissiya da bunun əsasında 7 gündən gec olmayaraq namizədliyin hüquqi etibarlılığı ilə bağlı qərar qəbul etməlidir.[xxxviii]
ALMANİYA
Almaniyada dairədən namizədliklərin verilməsi hallarında qanuni şəkildə qeydiyyatdam keçmiş, azı 5 qanunverici ilə son seçki dövriyyəsində müvafiq assambleyada təmsil olunan siyasi partiyalar dairənin yerləşdiyi müvafiq Əyalətdəki partiyanın icra komitəsinin, belə icra strukturu olmadığı təqdirdə isə dairə ərazisindən növbəti aşağı regional şöbədəki partiya komitəsinin üzvlərinin imzası olan sənədləri təqdim edə bilərlər.
Qanunverici assambleyada partiyalar tərəfindən irəli sürülən namizədliklərdən başqa hallarda müvafiq dairə üzrə 200 səsvermə hüququ olan seçicilərin əlavə dəstək imzası vacibdir.[xxxix]
Əlavə olaraq, namizədlər yalnız üzvlər və ya nümayəndələr assambleyasına namizədlikləri demokratik şəkildə partiyalar tərəfindən irəli sürüldüyü təqdirdə öz namizədliklərini irəli sürə bilərlər.[xl] Dəstək bəyanatlarını imzalayan tərəflərin böyük əksəriyyəti ilə namizədi dəstəkləmiş seçicilər namizədliyi geri götürə bilərlər.[xli] Əyalət siyahılarına gəldikdə, namizədliklər yalnız partiyanın Əyalət şöbəsinin, Əyalət şöbəsi mövcud olmadığı təqdirdə isə müvafiq dairənin növbəti aşağı regional şöbəsinin icraçı komitəsinin imzaları ilə birlikdə siyasi təşkilat tərəfindən təqdim edilə bilər.
Əgər namizədlik irəli sürən partiya sonuncu çağırışda müvafiq qanunverici orqanda azı 5 nümayəndə ilə təmsil olunmayıbsa, namizəd siyahıları üçün Bundestaq seçkiləri zamanı Əyalətdən səsvermə hüququ olan seçicilərin azı 0,1 %-i (2000-dən artıq olmayaraq) tələb olunur.[xlii] İmzaların minimum sayına qoyulan tələb milli azlıqları təmsil edən siyasi qruplar tərəfindən namizədlik irəli sürüldüyü zaman tətbiq olunmur.
Almaniya Federal Seçki Aktı namizədlərin ayrılıqda yaxud siyasi qrup siyahısının bir hissəsi kimi qeydiyyatdan keçməsi zamanı minimum maliyyə depoziti tətbiq etmir. Almaniya Federal Qanununda nəzərdə tutulur ki, siyasi partiyalar və ya səsvermə hüququ olan seçicilər tərəfindən müvafiq sənədləri seçkilərə 69 gün qalmışdan gec olmayaraq, dairə namizədlikləri zamanı Dairə Seçki Komitəsinə, əyalət namizədlikləri zamanı Əyalət Seçki Komissiyasına təqdim etməklə, namizədin namizədliyi irəli sürülə bilər.[xliii] Federal və ya Əyalət qanunverici assambleyalarında 5-dən az nümayəndə ilə təmsil olunan siyasi partiyalar isə seçki gününə azı 97 gün qalmış seçkilərdə iştirak etmək niyyətləri ilə bağlı xəbərdarlıq etmişlərsə, partiyalar kimi namizədliklərini təqdim edə bilərlər.[xliv] Dairə Seçki Komitəsi və Əyalət Seçki Komitəsi seçkilərdən 58 gün əvvəl namizədlikəri qəbul və ya rədd etməlidir.[xlv]
NİDERLAND
Parlament seçkiləri zamanı namizəd siyahısı siyahının təqdim edildiyi seçki əyalətindən səsvermə hüququ olan azı 30 seçicinin dəstəyini tələb edir. Dəstək bəyannaməsi imzalamaq istəyən seçicilər bunu şəxsən namizədliyin irəli sürülməsindən 7 gündən gec olmayaraq seçici kimi qeydiyyatdan keçdiyi bələdiyyə katibliyində etməlidirlər. Seçicilərə birdən artıq dəstək bəyannaməsi imzalamağa icazə verilmir və onlar öz imzalarını geri götürə bilməzlər. Son seçkilərdə yer qazanmış siyasi partiyalar minimum imza ilə bağlı müddəa və tələblərdən azaddırlar.[xlvi]
Niderland qanunlarına əsasən, Nümayəndələr Palatasına seçkilərdə namizəd siyahılarının hər bir qrupu yalnız 11,250 avro miqdarında minimum deposit ödənildikdən sonra qeydiyyatdan keçə bilərlər. Sonuncu seçkilərdə yer qazanmış siyasi qrup və partiyalar tərəfindən təqdim edilmiş siyahılar bu tələbdən azaddır.
Əgər namizəd siyahıları minimum seçki yetərsayının 75%-nə bərabər səs qazanıbsa, seçkilərdən sonra depozit geri qaytarılacaqdır.[xlvii] Əksi təqdirdə isə bu, Dövlət hesabına keçəcəkdir. Seçki yetərsayı verilmiş səslərin ümumi sayı ilə seçkidə iştirak edən yerlərin sayının nisbətinə bərabərdir.[xlviii]
Parlament seçkilərinə namizədliklərin irəli sürülməsi üçün Niderland qanunlarının müddəaları seçki ili mart ayında keçiriləcək seçkilər zamanı çərşənbə axşamı yanvarın 18-i 24-ü aralığı, eyni ildə may ayında keçiriləcək seçkilər zamanı isə martın 29-dan aprelin 4-nə kimi çərşənbə axşamı hazırlanmalıdır. Erkən seçki zamanı isə namizədliklərin irəli sürülməsi prosesi kralın parlamenti buraxması ilə bağlı verdiyi fərmandan 40 gündən gec olmayaraq fərmanda göstərildiyi kimi həftənin müvafiq günü aparılmalıdır.[xlix]
NORVEÇ
Norveç qanunlarının hüquq müddəalarına görə, əgər partiya qanuni şəkildə qeydiyyatdan keçmiş və Norveçin bir əyaləti üzrə 500-dən az olmayaraq və ya milli səviyyədə 5000 səs toplayırsa, partiyanın yerli şöbəsinin icra komitəsinin minimum iki üzvü tələb olunur. Digər hallarda parlament seçkiləri zamanı namizəd siyahısının dəstəklənməsi üçün 500-dən az olmayaraq səsvermə hüququ olan seçicilərin imzası toplanmalıdır. Bələdiyyə seçkilərində isə müvafiq bələdiyyədə səsvermə hüququ olan seçicilərin azı 2%-i namizəd siyahısını dəstəkləmək üçün imza atmalıdır.[l]
Norveçdə namizədlər və ya namizəd siyahılarını təqdim etmiş partiyalardan seçki prosesində qeydiyyatdan keçmək üçün minimum mütləq maliyyə depoziti ödəmək tələb olunmur.
Norveçin “Xalqın Təmsilçiliyi Aktı”na görə[li], namizəd siyahılarının təqdim edilməsi təklifləri seçki ili martın 31-dən gec olmamaq şərtilə hazırlana bilər. Parlament seçkiləri hər 4 ildən bir sentyabr ayında, hökumət seçkiləri isə Stortinq (Norveç Parlamenti)[lii] çağırışının ikinci ili, sentyabr ayında keçirilir. Buna görə də namizəd siyahılarının təqdim edilməsi üçün son tarix seçki günündən azı 5 ay qabaqdır.
Fransa
Fransa hüquqi müddəalarında nəzərdə tutulur ki, parlament seçkilərinə namizədliklər şəxsən namizəd yaxud onun hüquqi mandatlı əvəzedicisi tərəfindən seçki günündən əvvəlki dördüncü cümə günündən gec olmayaraq, prefektin bürosuna təqdim edilməlidir.[liii] Namizədlər, eləcə də namizədlər öz vəzifələrini icra edə bilmədikdə onları əvəz etmək üçün təyin edilmiş əvəzedicilər seçiləcəkləri təqdirdə seçkilərdə öz namizədliklərini irəli sürmək qabiliyyətinə malik olmalıdır. Bu zaman əksər hallarda müstəqil dövlət qulluqçuları, hakimlər və hərbi heyətə aid bir sıra uyğunsuzluq müddəaları pozulmamalıdır.
Zəruri hallarda namizədlər seçkilərin ikinci raundu üçün yeni hüquqi sənədləri səsvermə günündən sonrakı ilk çərşənbə axşamından gec təqdim etməməlidir.
Fransa Respublikası namizədliyini irəli sürmək istəyənlərə əlavə şərtlər qoymur. Əsas şərtlər budur ki, namizədlər 18 yaşına çatmış, səsvermə hüququna malik olmalı və Milli Assambleyada deputat ofisi ilə ziddiyyət təşkil etməməlidir.[liv]
XÜLASƏ
İmzaların dəqiq sayına gəldikdə isə Azərbaycanda minimum 450 etibarlı imzanın zəruriliyi kimi nəzəri olaraq olduqca yüksək hüquqi tələblər vardır. Təhlil edilmiş digər ölkələrə gəldikdə, milli parlamentdə (Niderland, Almaniya) yer qazanmış və ya son seçkilərdə minimum seçici sayı əldə etmiş (Norveç) qeydiyyatlı siyasi partiyalar üçün lazımi sənədlərin və partiyanın (müəyyən hallarda əyalət səviyyəsində) icraçı rəhbərlərinin imzasını təqdim etmək kifayətdir. Fransa parlament seçkiləri üçün imzaların qəbuluna dair xüsusi tələblər nəzərdə tutmur.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən əlavə hallarda, milli seçkilərdə namizədin qeydiyyatı üçün Norveçdə 500, Almaniyada 200, Niderlandda 30 etibarlı imza tələb olunur. Bu isə qeyd-şərtsiz onu göstərir ki, parlament partiyalarına digər qruplara nəzərən daha asan huquqi məhdudiyyətlər tətbiq olunur.
Bundan əlavə, Azərbaycan xüsusi olaraq seçicilərə bir neçə namizədi dəstəkləmək üçün imza atmalarına icazə verir və bu, qeydiyyat prosesini daha asan edir. Niderland seçici imza atdığı zaman onların dövlət hakimiyyəti qarışında fiziki iştiraklarını tələb edərək, seçicinin üzərinə bir namizəd dəstəyi qaydası və əlavə yük qoyur. Almaniya isə seçicilərə eyni zamanda dəstək imzalarını geri götürmək imkanı verir və onların əksəriyyəti bu müddəa ilə hərəkət edirsə, namizədlik ləğv edilir, o cümlədən namizədlərdən partiya tərəfindən daxili seçki prosesində namizədliklərinin irəli sürülməsi tələb olunur.
Azərbaycan, Almaniya və Norveçdə namizədlərin qeydiyyatı üçün heç bir maliyyə məhdudiyyəti tətbiq edilmir. Niderlandda isə parlamentdə təmsil olunmayan siyasi partiyalardan mütləq depozit tələb edilir. Seçki prosesində minimum səs toplanılmadıqda isə bu depozit dövlətə qalır və beləliklə, onların milli səviyyədə seçki prosesində iştirakları ilə bağlı yeni və məhdud müraciət üçün baryer yaradır.
Qeydiyyat müddətinə gəldikdə isə Niderlandda və Azərbaycanda müvafiq olaraq, bir və üç həftə olmaqla, ən qısa intervallar qəbul edilmişdir. Almaniya və Norveçdə belə intervallar tətbiq edilmir, lakin seçki günündən qabaq müvafiq olaraq təxminən 10 və 21 həftəlik son vaxt müddəti qoyulur. Bu məsələ ilə bağlı Niderlandda namizədlərdən səsvermə günündən təxminən 7 həftə əvvəl qanuni şəkildə namizədliklərini irəli sürmək tələb olunur. Azərbaycanda və Fransada isə namizədlər üçün ən rahat və əlverişli müddəalar vardır və yalnız 4 həftə qabaqcadan bildiriş tələb olunur. Lakin Fransa eyni zamanda parlament seçkilərinin ikinci raundu üçün ikinci qeydiyyat prosedurunu tələb edir, beləliklə, məhz bu məsələdə Azərbaycandakı qaydalar ən az tələblərin olduğu qaydalardır.
NƏTİCƏ VƏ CAVABLAR
Ənənəvi Qərbi Avropa demokratiyalarının yüksək standartları ilə müqayisədə təhlillərdən aydın görünür ki, Azərbaycan tarazlaşdırılmış sistem təsis etmişdir ki, bu da, həm potensial namizədlərə seçki kampaniyalarında qeydiyyatdan keçmələri üçün kifayət qədər vaxt verir, həm də parlament partiyaları ilə digər siyasi aktorlar arasında ayrı-seçkilik salmadan qeydiyyat prosesinə mülayim tələblər edir. Azərbaycanın xüsusilə Niderland və Almaniyadan fərqli olaraq namizədlərin və onların dəstəkçilərinin üzərinə heç bir əlavə yük qoymamasını nəzərə alaraq və bu hesabatda təhlil edilmiş ölkələrdə qəbul edilmiş qanunların kiçik, parlamentdənkənar, siyasi partiyaları necə açıq əlverişsiz şəraitə salmasını görərək, düşünürük ki, Azərbaycanda hazırki hüquqi çərçivə adekvat və liberaldır.
“Seçicilərə öz namizədlərinə dəstək kimi imza atmaqdan çəkinmələri üçün göstərilən potensial təzyiq” kimi EQM-da qaldırılan etirazlar və narahatlıqlara gəldikdə, biz bir daha təsdiq edirik ki, istənilən belə hallar cinayət əməli hesab olunur və bununla bağlı dərhal sübut və faktlarla müvafiq və səlahiyyətli orqanlara xəbər verilməlidir və əsaslandırılmış və konkret nümunələr olmadan rəsmi sənədə səsləndirilmiş narahatlıqların daxil edilməsinə etiraz edirik.
Bundan əlavə, Azərbaycanın seçki qanununa əsasən, seçicilərin birdən artıq siyasi namizədin xeyrinə imza ata bilməsini nəzərə alaraq, iddialar olduqca qeyri-səmimidir, çünki hətta gözlənilməz hallarda məhdud sayda müraciət və dəstəyi olan siyasi partiyanın dəstək üçün digər müxalifət qrupları və ya namizədlərin xeyrinə imza atmış seçicilər arasından belə 450 səsvermə hüququ olan seçici tapa bilməməsi məntiqi cəhətdən ağlabatan deyil.
Son olaraq, seçki komissiyalarının, xüsusən də dairə seçki komissiyalarının yüksək səmərəli fəaliyyət üçün zəruri müasir standartlara cavab verən bütün infrastrukturla, o cümlədən binalarla və ləvazimatlarla təchiz edilməsi istiqamətində göstərilmiş səyləri, beləliklə, onların aidiyyəti tərəflərin təqdim etdiyi ərizə və müraciətlərlə dərhal məşğul olmalarına imkan yaradıldığını nəzərə alsaq, qeydiyyat prosesinin nominal müddəti həm tətbiqi baxımdan, həm də beynəlxalq təcrübə baxımından çox optimaldır.
Buna görə də Qərb demokratiyalarında qüvvədə olan proseslərlə müqayisədə, Azərbaycanda namizədlərin qeydiyyatı prosesinin maraqlanan partiyalar (siyasi qruplar yaxud müstəqil namizədlər) üçün mühüm çətinliklər yaratması fikrinə etiraz edirik.
TOPLAŞMA AZADLIĞI
ATƏT/DTİHB-nin EQM-nın müsahibləri eyni zamanda toplaşma azadlığı, birləşmə azadlığı və ifadə azadlığının icrasına qoyulan sərt qadağaların sadələşdirilməməsi ilə bağlı narahatlıqlarını bildirmişlər. [B. Hüquqi Çərçivə və Seçki Sistemi]
“Müxalifət partiyalarının nümayəndələri ATƏT/DTİHB EQM-nı onların ictimai yığıncaqlar keçirmək üçün icazə almaqda çətinliklərlə üzləşdikləri barədə məlumat vermişlər. İcazə aldıqları zaman isə onlar münasib olmayan yerlərlə təmin ediliblər. [F. Kampaniya Mühiti və Kampaniyanın Maliyyələşdirilməsi]
HÜQUQİ ÇƏRÇİVƏNİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ
AZƏRBAYCAN
Namizədlər, siyasi partiyalar və ya qruplar, eləcə də kütləvi mətbuat da daxil olmaqla seçki kampaniyasının bütün iştirakçılarının Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 47-ci (fikir və söz azadlığı)[lv] və 49-cu (toplaşma azadlığı) maddələrində nəzərdə tutulan ümumi müddəalara uyğun şəkildə ictimai (seçki) toplaşmalar keçirmək hüququ vardır.
Konstitusiyadakı ümumi qaydalarda nəzərdə tutulur ki, irqi, milli, dini və sosial fikir ayrılığı və ədavətə yol verən təbliğat qadağandır, o cümlədən hakimiyyətə əvvəlcədən xəbərdarlıq etməklə dinc ictimai toplaşmalar keçirmək hüququ təmin edilməlidir. [lvi]
ALMANİYA
Almaniyada ictimai seçki toplaşmalarının təmin edilməsini tənzimləyən əsas prinsip Almaniya Federal Respublikası Konstitusiyasının 8-ci maddəsində göstərilən toplaşma azadlığı hüququdur. Bu maddənin müddəalarına əsasən, Bundestaqa açıq hava toplaşmaları ilə bağlı məhdudiyyətlər qəbul etmək səlahiyyəti verilir.[lvii] Seçki toplaşmalarından əlavə tətbiq edilən əsas məhdudiyyətlər təşkilatlardan tədbirin keçirilməsindən 48 saat əvvəl hakimiyyətə xəbərdarlıq etmələrini tələb edir və hakimiyyətə ictimai təhlükəsizlik və asayişi pozan, o cümlədən digər qrupların insani ləyaqətinə təsir edə biləcək və ya irqi nifrətə gətirib çıxaran ismarışların göndərildiyi instansiyalarda yığıncaqları dağıtmağa və ya qadağan etməyə icazə verir.[lviii]
NİDERLAND
Niderlandda digər bütün ictimai toplaşmalar kimi seçki toplaşmaları da konstitusiya qanunu ilə qorunur və Parlament tərəfindən qəbul edilən xüsusi huquq müddəaları ilə tənzimlənir. Niderland Krallığı Konstitusiyasının 9-cu maddəsi toplaşma azadlığını təmin edir və Niderland Parlamentinə nəqliyyat baxımından təhlükəsizliyin qorunması və ya iğtişaşların qarşısını almaq məqsədilə onu tənzimləməyə və məhdudiyyətlər tətbiq etməyə icazə verir.[lix]
İctimai Toplaşmalar Aktı bələdiyyə orqanlarına (şəhər merləri) ictimai toplaşmalar keçirmək üçün əvvəlcədən xəbərdarlıq tələb edən, eləcə də onların mövcud qaydaları pozduğu hallarda yığıncaqları başa çatdırmaq göstərişi verən xüsusi qaydalar tərtib etmələri ilə bağlı tapşırıq verir. Bundan əlavə, qanunda nəzərdə tutulur ki, toplaşma azadlığına məhdudiyyətlər qoymaq kimi qanun pozuntuları yüngül cinayət əməli hesab olunur və belə hallar iki aya qədər həbs və ya ikinci dərəcəli cərimə ilə cəzalandırıla bilər. [lx]
NORVEÇ
Norveç Konstitusiyasının 101-ci maddənin müddəaları əsasında toplaşma azadlığını təmin edilir və eyni zamanda dövlətə ictimai asayişi pozan belə yığıncaqları zor tətbiq edərək dağıtmaq hüququ verir.[lxi]
FRANSA
Fransa Seçki Məcəlləsi aidiyyatı qanunlara istinadən seçki kampaniyası müddətində namizədlərin və onların partiyalarının təşkil etdiyi ictimai seçki yığıncaqlarının nominal nizamlamasını təmin edir. Bu qanunlar ümumilikdə belə yığıncaqların aparılmasını təmin edir.[lxii]
Əgər yığıncaq təşkilatçıları ictimai asayişin qorunmasına riayət edirlərsə, ictimai toplaşmaları nizamlayan qanun hakimiyyətə əvvəlcədən xəbərdarlıq etmədən ictimai yığıncaqların keçirilməsinə icazə verir.[lxiii] Fransa Cinayət Məcəlləsində ictimai yığıncaqların, xüsusilə də cəmiyyətin digər üzvlərinə təhlükə törədəcək hallarda aidiyyatı orqanlar tərəfindən dağıdılmasına icazə verən qaydalar və hallar öz əksini tapmışdır.[lxiv]
XÜLASƏ
Təhlil edilmiş bütün ölkələrin fundamental yaxud xüsusi qanunları dinc, o cümlədən siyasi xarakterli toplaşmalar hüququna zəmanət versə də, zorakılıq və iğtişaşlar, eləcə də nifrət həddinə çatdırma hallarına qarşı müdafiəni də təmin edir.
Qaydaların potensial müxtəlifliyi və qeyri-ardıcıllığını nəzərən alaraq, Niderlandda olduqca mərkəzdənkənar qaydalar vardır, belə ki, bu qaydalar yerli bələdiyyələrə belə yığıncaqların tənzimlənməsi üçün daha çox məsuliyyət götürmələrinə icazə verir. Almaniya, Fransa, Azərbaycan və Norveçdə isə daha mərkəzləşdirilmiş, mandatlı müddəalar vardır.
NƏTİCƏ VƏ CAVABLAR
Təhlil olunmuş bütün vəziyyətlərdə dinc toplaşma keçirmək hüququ ilə nümayişin digər növlərinin keçirilməsi hüququnu bir-birindən ayırd edilməsinə diqqəti yönəltsək, ümumilikdə ictimai yığıncaqlarla bağlı fundamental qaydalar Azərbaycanda olduğundan fərqli deyil.
Bu məsələ ilə bağlı Azərbaycana qarşı tənqidlər digər ölkələrdə deyil, məhz həmin halda mövcud olan fərqli hüquq müddəaları ilə əsaslandırıla bilməz, çünki bu, tamamilə yanlışdır.
Bundan əlavə, Azərbaycanın vəziyyətində bu məsələ ilə bağlı çox zaman sitat gətirilən cərimə sanksiyalarının artırılması məntiqi baxımdan ona əsaslanır ki, inzibati cəzalar həbslə nəticələnə biləcək cinayət icraatının əvəzinə müəyyən edilmişdir, bu isə bütün tərəflərin sərbəst toplaşma azadlığının icrasını gücləndirməyə və buna şərait yaratmağa açıq-aydın müsbət təsir göstərmişdir. Lakin bütün cəzaların tam ləğvi qeyri-real, çox qeyri-müvafiq və yalnız belə tədbirləri təşkil edənlərin hüquqlarına deyil, həm də ümumilikdə ictimaiyyətin təhlükəsizliyi və ləyaqətinə zəmanət vermək məqsədi daşıyan beynəlxalq standartlara zidd olar. Azərbaycanın nəzərdə tutduğu hüquqi müddəalar eyni zamanda qanunsuz toplantıların iştirakçıları ilə təşkilatçılar arasında aydın və nəzərəçarpan fərq qoyur, belə ki, bütün Qərb dövlətlərində olduğu kimi, təşkilatçılar hər hansı qanunsuz davranışa görə daha çox məsuliyyət daşımalıdır.
Buna görə də istənilən konkret müşahidə iddialarla deyil, xüsusi nümunələrlə aparılmalıdır. İctimai yığıncaqlar üçün hüquq müddəalarına məsul rəsmilər tərəfindən məhəl qoyulmaması və adı çəkilən yığıncaq və nümayişlərin təşkilatçıları, müvəffəqiyyətli şəkildə və ya əksinə, bu məsələni məhkəməyə çıxarması nümunələrə misal ola bilər.
Belə nümunələr olmadığı halda və qərb dövlətləri ilə müqayisədə Azərbaycandakı toplaşma azadlığı ilə bağlı fundamental hüquq müddəalarının onların qaydalarına heç bir əngəl törətməməsini nəzərə alaraq, bununla bağlı yalnız belə nəticəyə gələ bilərik ki, EQM hesabatı demək olar ki, qanuni faktlar yaxud potensial hüquq pozuntuları və ya yanlış tənzimləmələrin həll edilməsi qeyd olunan konkret nümunələr deyil, maraqlanan partiyaların ifadə etdiyi fikirlər əsasında hazırlanmışdır.
QHT-lərin SEÇKİ MONİTORİNQİ
“ATƏT-in öhdəliklərinə uyğun olaraq, qanun vətəndaş və beynəlxalq seçki müşahidəçiləri, o cümlədən namizəd nümayəndələrinin səlahiyyətli nümayəndələrinin olmasını nəzərdə tutur. Bir sıra vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları seçkiləri müşahidə etmək niyyətlərini bəyan etsələr də, çoxları qeyd etdi ki, maliyyə resurslarının çatışmazlığı, çox güman ki, onların fəaliyyətini məhdudlaşdıracaq.” [I. Seçki Müşahidəsi]
HÜQUQİ ÇƏRÇİVƏNİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ
AZƏRBAYCAN
Azərbaycan Respublikasının Seçki Məcəlləsi namizədlər, siyasi partiyalar, siyasi bloklar, əsasən də seçicilərin təşəbbüs qruplarının Məntəqə Seçki Komissiyalarında[lxv], üstəlik səslərin hesablanması prosesində müşahidəçi kimi təyin edilmək hüququnu təmin edir.[lxvi] Bundan əlavə, qanun belə müşahidəçilərin qeydiyyatını tələb etmir.
Bütün yerli partiyalar və seçici qruplarının müşahidəçilik hüququnu təmin edən nizamnamələrdən başqa və ayrıca olaraq, Azərbaycan beynəlxalq müşahidəçilərin seçki günü elan olunduqdan seçki gününə 5 gün qalmış müddətdə sadə sənəd formalarını Dairə Seçki komissiyalarına[lxvii] təqdim etməklə seçki prosesini müşahidə etmək hüquqlarını aydın şəkildə təmin edir.[lxviii]
ALMANİYA
Nə Almaniya Federal Seçkilər Aktı, nə də digər müvafiq qanunlarda seçkilərin monitorinqi ilə bağlı müvafiq müddəa və müşahidə missiyaları[lxix] və ya seçki prosesində müstəqil müşühidəçilər kimi (xüsusi hallarda Federal Daxili İşlər Nazirliyi tərəfindən təmin edilən müəyyən akkreditasiyalarla) iştirak etmək məqsədilə maraqlanan partiyalar tərəfindən riayət olunmalı hər hansı prosedur yoxdur.[lxx]
Seçki prosesinin monitorinqi seçki məcəlləsindəki[lxxi] aidiyyatı müddəalar əsasında aparılır, belə ki, məcəllə özünün ictimai təbiətinə əsasən seçki komissiyalarına asayişi pozacaq şəxsin səsvermə məntəqəsindən uzaqlaşdırılmasına icazə verir.[lxxii]
NİDERLAND
Niderland qanunvericiliyində vətəndaş cəmiyyətindən olan müşahidəçilər və müstəqil müşahidəçilər, o cümlədən də xarici müşahidəçilərin Niderland Xarici İşlər Nazirliyinin razılığı ilə səsvermə məntəqələrində iştirak etmələrinə dair müddəalar vardır.[lxxiii] Səsvermə prosesi zamanı seçicilərin seçkinin gedişatına mane olmaması və iğtişaş törətməməsi şərtilə onlara seçki prosesini müşahidə etmək imkanı verilir.[lxxiv]
NORVEÇ
Hüquqi çərçivə institutlar və təşkilatlardan olan milli və beynəlxalq müşahidəçilərin Norveç Hökuməti tərəfindən akkreditasiya edilmələrinə icazə verir. Bununla da onlar akkreditasiya edilmiş seçki müşahidəçilərini qəbul etmək üçün məsuliyyət daşıyan və nəzərədə tutulduğu kimi müşahidəçilərin öz vəzifələrini yerinə yetirməyə şərait yaradan yerli səlahiyyətli şəxslərlə birlikdə parlament və bələdiyyə seçkilərini müşahidə edə bilərlər.[lxxv]
FRANSA
Qeyri-hökumət təşkilatlarının müşahidə və monitorinq aparmaq roluna gəldikdə, qüvvədə olan qanunvericilik 2012-ci ildə Fransada prezident (və parlament) seçkilərində yerli və xarici QHT-lərin monitorinq missiyalarında iştiraklarına icazə verən aktiv və xüsusi sistemi təmin etməmişdi.[lxxvi]
Namizədlər və ya onların hüquqi nümayəndələri bütöv seçki əməliyyatını, o cümlədən səslərin hesablanması prosesini müşahidə etmək hüquqları vardır.[lxxvii]
Xülasə
Azərbaycan, Niderland və Norveçdə xüsusilə milli və beynəlxalq müşahidəçilərin qeydiyyatdan keçərək seçki zamanı seçki məntəqələrində iştiraklarını və səsverməni müşahidə etmələrinə icazə verilir. Azərbaycanda əsasən seçicilərin təşəbbüs qruplarının qeydiyyatdan keçmədən iştirakları təmin edilir. Niderlandda bu hüquqlar əsasən seçicilərə verilir. Norveçdə isə həm milli, həm də beynəlxalq müşahidəçilərin qeydiyyatdan keçmələri tələb olunur. Fransa və Almaniyada isə əsasən monitorinqin aparılmasına icazə verilsə də, bununla bağlı xüsusi hüquqi müddəa və ya müvafiq nizamnamə yoxdur.
NƏTİCƏ VƏ CAVABLAR
ATƏT/DTİHB EQM-da səsləndirdiyi narahatlıqlar seçki prosesi (nəticə etibarilə, müəyyən, xüsusilə də qeyri-hökumət təşkilatlarının səsvermə prosesinə nəzarət etmək bacarıqlarına mane olmaq kimi) ilə birbaşa bağlı olmayan məsələlərlə əlaqədar olduğu halda, Azərbaycanda icra edilən monitorinq nizamnamələri təhlil edilmiş qərb ölkələri ilə birbaşa eynilik təşkil edir və təcrübədə eyni zamanda yerl