AVCİYA-nın “Borçalı söhbətləri: Azərbaycan – Gürcüstan dostluğu” layihəsindən Gürcüstan Respublikası, Akaki Sereteli Dövlət Universitetinin professoru İrine Çaçanidze ilə növbəti söhbətimiz “XX əsrin əvvəllərində Bakının gürcü diasporunun dil və mədəniyyət məsələləri”nə həsr olunub.
Asif Hacılı. Yəqin ki, ana dili məsələsi məhz milli kimliyin qorunmasının həlledici amili olaraq gürcü diasporunun diqqətindən kənar qalmamışdı. Xüsusən də, əvvəl çar, sonradan bolşevik hakimiyyətinin imperiyanın yerli xalqlarının milli dilinə olan kəskin basqılar və ruslaşdırma siyasəti kontekstində. Bu mənada, Bakıdakı gürcü mühacir mühitində, Avropadakı mühacir mühitlərindən fərqli olaraq, ana dili məsələsində yerli ziyalılar və mesenatlarla əməkdaşlıq da dah rəvan idi. İlk növbədə hər iki xalqın çarizmin və bolşevik rejiminin təqyiqi altında olmaları ilə əlaqədar. Yəni ortaq tarixi taleyi yaşamalarına görə.
İrine Çaçanidze. Bəli, M.Gülməmmədovun (Gulmamedov, M. Society for Spreading Literacy Among Georgians and georgians of Azerbaijan, 1985, Tbilisi. [in georgian]), A.Nikoleişvilinin monoqrafiyalarından (Nikoleishvili, A. From the history of the Georgian diaspora in Baku, 2013, Kutaisi. [in georgian]), T.Quçuanın məqaləsindən (Гучуа, Т. Вопрос родного языка в грузинской диаспоре в Баку (1908-1915 гг.), Research Papers, #3-4, 2018, Azerbaijan University of Languages, 185-189) və dövrün gürcü mühacirət mətbuatından aydın olur ki, Bakıdakı gürcü mühacirəti qaynar ictimai-mədəni həyat yaşamış, anadilli təhsillə bağlı ciddi fəaliyyətdə olmuşdur.
Asif Hacılı. Belə deyə bilərik ki, istiqlalçı mühacirət həmin dövrlərdə milli idealları ifadə edən əsas qüvvəyə çevrilmişdi və bu baxımdan da mühacirət özlüyündə və mahcirət mətbuatı bu gün də dərindən və ətraflı öyrənilməli bir fenomen kimi aktuallaşır.
İrine Çaçanidze. Hazırda əlimizdə olan bütün bu faktlar ilk növbədə dövrün gürcü mühacirət mətbuatında geniş əks olunmuşdur. Onu da deyək ki, həmin faktlara münasibət keçən əsrin əvvəllərindən başlayaraq heç də birmənalı olmamışdır. Diasporaya verilən qiymər bəzən fərqli mövqeləri ifadə etmişdir: “120 min əhalisi olan Bakı kələ-kötür ərazidə yerləşən kifayət qədər böyük şəhərdir. Burada həyat qaynayıb parlayır, şəhər heç vaxt yatmır; Bakı öz daxili işlərində, sənayesində, ticarətində Avropa şəhərlərindən geri qalmır… Bu gün sayı 5 mindən çox olan və hər keçən gün artan gürcülərin burada nə işi var? Onların öz millətinə, vətəninə nə faydası var?” [Klde (journal), 1912, #4-9, Tbilisi]. Sitat 1912-ci ildə “Klde” jurnalının bir neçə nömrəsində ayrı-ayrı məktublarla dərc edilmiş yerli gürcü jurnalının “Neft krallığı” məqaləsindən götürülmüşdür. Müəllif oxucuya qonşu ölkənin paytaxtı və o dövrdə burada yaşayan gürcülər haqqında ətraflı məlumat verir. Qeyd edək ki, Bakı mövzusu mühacirət dövri nəşrlərinə yad deyildi. Xüsusilə 19-cu əsrin 80-ci illərindən Azərbaycanın paytaxtı Qafqazın ən böyük sənaye mərkəzlərindən birinə və işaxtaranların əsas işəgötürəninə çevrildiyi vaxtdan. Bu vəziyyət onu regionun ən çoxmillətli və çoxmədəniyyətli şəhərinə çevirmişdir (Гучуа, Т. Вопрос родного языка в грузинской диаспоре в Баку (1908-1915 гг.), Research Papers, #3-4, 2018, Azerbaijan University of Languages, 185-189).
Asif Hacılı. Milli dövlətçiliyimizin qurulduğu və bolşevik imperiyası tərəfindən işğal edildiyi bir dövrdə ana dili məsələsinin həm Gürcüstanda, həm də Azərbaycanda yerli mətbuatda, bədii ədəbiyyatda, jurnalistikada, teatr sənətində, eləcə də gürcü və azərbaycanlı diasporada xüsusilə aktual olan, milli-maarifçi, istiqlalçı ziyalıları son dərəcə narahat edən və bu sahədə əməli və elmi-maarifçi fəaliyyətə sövq edən mühüm, xalqın tarixi taleyi ilə bağlanan məsələ kimi aktuallaşması qanunauyğun hal idi və hər iki qardaş xalq üçün milli-mənəvi və dövlətçilik baxımından mühüm məsələ idi. Yəqin ki, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan və gürcü mühacirət mətbuatı da bu məsələyə biganə qala bilməzdi.
İrine Çaçanidze. 20-ci əsrin əvvəllərindən başlayaraq, gürcü mühacirət mətbuatı çarizmin və sonralar bolşevik rejiminin ruslaşdırma siyasətinə qarşı mübarizə aparan Qafqazda ana dilinin fəaliyyət göstərməsi probleminə xüsusi diqqət yetirirdi. “Sakartvelo” qəzeti “Gürcü salnaməsinin salnaməsi” başlığı altında aşağıdakıları dərc edir:“Qafqaz təhsil dairəsinin müvəkkili yaxşı başa düşür ki, qafqazlılar rus dilində danışmırlar və rus məktəblərinin sayının artması təhsilin yayılması demək deyil. Belə olan halda hakimiyyətin niyyəti kifayət qədər aydındır: gürcü və Azərbaycan məktəbləri rus məktəbinə çevriləcək. Bu o deməkdir ki, mərkəzi hökumət kiçik xalqların kimliyini məhv etməlidir” (Sakartvelo (newspaper), 1903, #3, Paris).
Asif Hacılı. Göründüyü kimi, keçən əsrin əvvəlləri gürcü mühacir mətbuatı geocoğrafi məkanı genişləndirərək, artıq Qafqaz haqqında vahid mənəvi-siyasi məkan kimi bəhs edirdi. Bu ideya, bildiyimiz kimi, bu gün də aktualdır, təəssüf ki, məlum separatçı dairələr ümumi Qafqaz Evi ideyasının gerçəkləşməsinə mane olurlar.
İrine Çaçanidze. Bəli, Qafqaz Evi, Qafqaz birliyi deyilən məfhumlar artıq keçən əsrin əvvəllərindən Azərbaycan və gürcü mühacir mühitində formalaşmışdır. 1904-cü ildə Parisdə çıxan gürcü mühacir qəzeti “Sakartvelo” Qafqaz haqqında yazır: “Bu gün Qafqaz böyük bütövlük və birliyi təmsil edir, baxmayaraq ki, milli və dil fərqləri var. Gürcüstanın muxtariyyəti Gəncə, Bakı kimi digər hissələrin muxtariyyəti kimi federalizm quruluşunun yaradılması istiqamətində ilk siyasi addımdır, çünki federalizm hər bir millətə azadlıq verən xalqların birləşmə formasıdır” [11]. (Sakartvelo (newspaper), 1904, #9, Paris.)
Asif Hacılı. Mühacir diasporanın milli kimliyindən, etnik identikliyindən danışarkən, bir cəhəti də xatırlamalıyıq – kənar mühitdə, yəni diaspora şəraitində, diaspora nümayəndələri istər-istəməz başqa xalqların nümayənədləri ilə sıx təmasda olmalı, əməkdaşlıq etməli, birgə fəaliyyətdə olmalıdır. Bu amil isə ana dilinin istifadəsini kifayət qədər daraldır, bəzən ailə-məişət çərçivəsinə salır, ikinci nəsildə isə unutdura bilir. Bu proses diaspor təşkilatlarının aktual problemlərindən biri kimi hazırda da izlənir və narahatlıq doğurur.
İrine Çaçanidze. Bəli, mühacirət mühitlərində belə bir təhlükə, təbii amillərlə, ilk növbədə mühacirətin yerli cəmiyyətə inteqrasiyası ilə bağlı milli dilin unudulması təhlükəsi mövcuddur. Keçən əsrin əvvəllərində Bakıda gürcü mühacirətinin bu təhlükə ilə üzləşməsi də təbii proses idi.Bakıda gürcülərin başqa xalqlarla inteqrasiyası da öz ana dilini itirmək təhlükəsi yaradırdı. Bakıdakı gürcü ziyalılarının nümayəndələri də bunu yaxşı başa düşür və vəziyyətdən çıxış yolu axtarırdılar. Məhz bu dəyişikliklər əsasında Gürcüstanda o dövrdə məşhur olan mədəni-maarif təşkilatının – Gürcülər arasında Savadlılığın Yayılması Cəmiyyətinin Bakı filialının açılması ideyası yarandı. Gürcü miqrantlar Bakı filialının açılmasına icazə verilməsi üçün cəmiyyətin rəhbərliyinə müraciət ediblər. Bu işin ilk rəsmi qeydi 5 sentyabr 1908-ci ilə aiddir [3, 14]. Bakıda yaşayan gürcülər Gürcülər arasında Savadlılıq Cəmiyyətinin Bakı bölməsinin açılması haqqında fəal şəkildə danışığa başladılar. Bu işin ilk rəsmi qeydi 5 sentyabr 1908-ci il tarixinə aiddir. Bakıdan olan gürcü Rajden Natsvlişvili yazır: “Burada, Bakının özündə, eləcə də onun qonşuluğunda yaxın gələcəkdə onlar adından bazar günü məktəbi açmaq istəyirlər. Rusiya Gürcüstan Savadlılıq Cəmiyyətinin üzvüdür və sizdən xahiş edirik ki, bir həftə ərzində idarə heyətinin bazar günü məktəbi açıb-aça bilməyəcəyi barədə bizə məlumat verəsiniz. Şura qayğıdan başqa heç bir maddi yardım istəmir” (Sakartvelo (newspaper), 1904, #9, Paris).
Asif Hacılı. Bu, mühüm hadisə idi, çünki Gürcülər arasında Savad Yayma Cəmiyyəti nüfuzlu təşkilat idi və bu təşkilatın mühacirət mühitində fəaliyyət təcrübəsi var idi. Bəs Bakıda, Gürcüstana yaxın şəhərdə fəaliyyət nə vaxtdan və necə quruldu?
İrine Çaçanidze. 1909-cu il mayın 3-də Gürcülər arasında Savad Yayma Cəmiyyətinin Bakı şöbəsinin ilk ictimai yığıncağı keçirildi və orada fəaliyyət planı təqdim edildi (Гучуа, Т. Вопрос родного языка в грузинской диаспоре в Баку (1908-1915 гг.), Research Papers, #3-4, 2018, Azerbaijan University of Languages, 185-189. C.186-187).
Plan belə idi:
“1) gürcü məktəbi açmaq, çünki idarə heyəti gürcü məktəbinin gürcü diasporu üçün məcburi qüvvəyə çevriləcəyinə və Bakı gürcülərinə övladlarını öz doğma torpaqlarında böyütməyə və onları gürcü millətinə yaxınlaşdırmağa kömək edəcəyinə əmin idi; 2) pulsuz kitabxana yaratmaq; 3) bazar günü məktəbi açmaq və kütləvi oxunuşlar təşkil etmək; 4) gürcü gəncləri o vaxt Bakı məktəblərində oxuduqlarından öz ana dilini və tarixini öyrənə bilmədiklərindən gürcü tarixi və ədəbiyyatından mühazirələr oxusunlar. 1909-cu il oktyabrın 4-də Bakıda ilk gürcü ibtidai məktəbi açıldı. Əsas mövzu gürcü dili idi. Cəmiyyətin qeydlərinə görə, o vaxt məktəbdə 45 uşaq oxuyurdu, abituriyentlərin sayı durmadan artır, lakin məktəb binasının kiçik olması onların istəklərinin ödənilməsinə mane olurdu” (Archive fund #481, Correspondence between the Society for the Spread of Literacy among Georgians and the Baku branch, reports and minutes on the work of the branch, Tbilisi, 1908-1913. 1073 (#2053)).
Gürcüstanın “İmereti” qəzetinin yazdığına görə, “Bakıdan məktublar” rubrikasında deyilir: “Bakıdakı gürcü məktəbi şəhərin ən görkəmli yerlərindən birində yerləşir və böyük missiyanı yerinə yetirir. Burada gürcü uşaqları öz ana və xarici dillərində danışırlar və bu məktəblərin məqsədi uşaqlarımıza ilkin bilik, təhsil və intellekt inkişaf etdirmək, ən əsası isə onlarda öz ana dilinə sevgi göstərməkdir”. [4]. Imereti (newspaper), 1913, #74, Kutaisi.
Asif Hacılı. Bildiyimizə görə, Cəmiyyətin fəaliyyəti, xüsusən, gürcü dilinin tədrisi ilə gürcü ziyalıları, o cümlədən uşaq yazıçısı, uşaqlar üçün “Deda Ena” (“Ana dili”) əsərinin müəllifi Yakob Qoqebaşvili də maraqlanıb və gürcü məktəbində onun gecəsi də keçirilib.
İrine Çaçanidze. Onunla görüş və ümumən mühacirət üçün doğma gürcü dilinin əhəmiyyəti haqqındaqəzetdə çıxan “Bakı gürcü məktəbində Yakob Qoqebaşvilinin axşamı” məqaləsində də bəhs edilir. Gürcü müəllimi, publisist və uşaq yazıçısı Qoqebaşvili uşaqlar üçün ustalıqla tərtib etdiyi “Deda Ena” (“Ana dili”) əsəri ilə tanınır… Onun haqqında qəzetdə təxəllüslə yazır:“Mən böyük müəllimimiz Yakob Qoqebaşvilinin Bakıda gürcü məktəbində keçirilən gecəsində iştirak etdim və böyük həzz və mənəvi məmnunluq yaşadım. Məktəb direktoru Qoqebaşvilinin həyat və yaradıcılığından danışıb, burada özəl və xüsusilə dövlət məktəblərində ana dilinin vacibliyini vurğulayıb” ( Imereti (newspaper), 1913, #74, Kutaisi).
Asif Hacılı. Bu deyilənlər baxımındam bütövlükdə müsəlman şəhəri olano dövrün Bakısındakı tolerant mühiti, multicultural atmosferi də qeyd edə bilərik.
İrine Çaçanidze. Əlbəttə, xüsusilə diqqət çəkən məqam müsəlman şəhəri Bakıda gürcü kilsəsinin olmasıdır ki, bu da Azərbaycan cəmiyyətinin tolerantlığının danılmaz sübutudur və bu haqda dövrün gürcü mətbuatında da minnətdarlıqla yazılıb: “Bakılılar Müqəddəs Nino gününü qeyd etdilər. Bu gün yerli gürcülər ilk dəfə olaraq öz ana dillərində dua edə biliblər. Burada üç gürcü keşiş Donanma kilsəsində xidmət edirdi. Bu gün üçün gürcü xoru oxudu. Xidmətlər gürcü dilində həyata keçirilirdi. Keşiş Kandelaki gözəl çıxış etdi. Xidmətdə gürcü məktəbinin şagirdləri və çoxlu sayda gürcü iştirak edirdi” (Shinauri sakmeebi (newspaper),1913, #2, Kutaisi).