Asif Hacılı. Hörmətli professor, mühacirətin, diasporanın həyatında həlledici amil olan ana dili, onun qorunması, istifadəsi mühüm məsələdir. Lakin keçən əsrin birinci yarısı Bakı gürcü mühacirətinin fəaliyyəti yalnız dil problem ilə məhdudlaşmayıb. Gürcü qardaşlarımızın Bakıda zəngin mədəni-maarif fəaliyyəti də olub. Bu haqda fikirlərinizi bilmək istərdik. Bildiyimizə görə, Bakıda gürcü mühacirətinin mətbuat orqanlarına olan ehtiyacı tam şəkildə ödənilib və prosesdə Avropada dərc olunan gürcü mühacirət orqanları ilə yanaşı, Bakıdakı nəşrlər də rol oynayıb.
İrine Çaçanidze. Bakı gürcülərinin mədəni-maarif fəaliyyəti zəngin olub. Buna dəlalət edən əsas amillərdən biri bu idi Bakıdakı gürcü mühacirətinin ana dilində öz mətbuatı var idi. 1910-cu il yanvarın 14-dən ədəbi, siyasi və elmi-tarixi istiqamətli həftəlik “Martsvali” (“Taxıl”) qəzeti nəşr olundu. 1913-cü il yanvarın 1-dən həftəlik gürcü ədəbi-siyasi jurnalı “Tskaro” nəşr olunur, lakin 1913-cü ilin martından jurnalın adı dəyişdirilərək “Çveni Tskaro” adlandırılır. Bu jurnalda N.Jordaniyanın və başqa görkəmli şəxslərin milli məsələ ilə bağlı məqalələri dərc olunurdu (Nikoleishvili, A. From the history of the Georgian diaspora in Baku, 2013, Kutaisi, p.17 [in georgian]).
Parisdə dərc olunan “Sakartvelo” qəzeti çar Rusiyasındakı inqilabi hərəkatın lideri, sosial-demokrat Lado Ketsxoveli haqqında aşağıdakı məlumatları dərc edir: “Ketsxoveli Bakıya başqa adla köçüb. İlk dəfə sosial-demokrat dairələr yaratmağa başladı. Erməni millətçi inqilabçıları onu təqib etməyə başladılar. 1901-ci ildə Ketsxoveli “Nina” məxfi mətbəəsini qurdu və bu günə qədər dayanmayan ilk gürcü qeyri-qanuni “Brdzola” qəzetini nəşr etdi” (Sakartvelo (newspaper), 1904, #8, Paris).
“Le Caucase” jurnalı Bakının gürcü icmasının liderlərindən biri, Gürcülər arasında Savadlılığın Yayılması Cəmiyyətinin Bakı və Tbilisi bölmələrinin üzvü Cozef Dadianiyə məqalə həsr edib. 1917-ci ildə Gürcüstan Milli Demokrat Partiyasının yaradılmasında iştirak edib. Parisdə nəşr olunan “Le Caucase” jurnalı onun haqqında yazır:
“İxtisas üzrə Cozef Dadiani həyatının çox hissəsini neft krallığının tam ürəyində – Azərbaycanın qardaş paytaxtı Bakı şəhərində keçirib və burada həyatın həqiqətən də qızışdığı yer olub. Məhz burada həmyerlimiz zadəgan Dadiani yerli şəhər hökuməti seçkilərində ilk namizəd olub. O, şəhər rəhbərləri və həmyerliləri arasında böyük nüfuza malik idi” (Le Caucase (journal), 1937, #4, Paris).
Asif Hacılı. Bu mətbu orqanlar siyasi məsələlərdən başqa, həm də ictimai proseslərdə fəal rol oynayıb, gürcü mühacirətinin keçirdiyi xeyriyyəçilik, kulturoloji tədbirlərin keçirilməsində əhəmiyyətli vasitə olub. Həmin dövrdə Bakı gürcü mühacirəti geniş xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə də tanınıb.
İrine Çaçanidze. Xeyriyyəçilik ümumən gürcü diasporunda ənənəvi ictimai aksiyalardan olub va ardıcıl şəkildə həyata keçirilib.İqtisadi cəhətdən ehtiyacı olan həmvətənlərə kömək etmək üçün gürcü ziyalıları hər il xeyriyyə gecələri təşkil edirdilər ki, bu gecələrdə gürcü diasporundan başqa, başqa millətlərin nümayəndələri də iştirak edirdilər. “Saxalxo qazeti” qəzeti bu 1914-cü il haqqında yazır:
“Bakıda gürcü axşamları ənənə halını alıb. Artıq 23 ildir ki, bu gecələr keçirilir, ona görə də iki ildən sonra bakılılar yubiley gecəsi təşkil edəcəklər. Yerli gürcülər və azərbaycanlılar bu görüşləri çox sevirlər. Hər bir ailə onların yanında olmağı və ümumi işə töhfə verməyi özünə borc bilir” (Sakhalkho Gazeti (newspaper), 1914, #1103, Tbilisi).
Asif Hacılı. İrine xanım, Bakıdakı gürcü mühacirəti dövrün mətbuatında həm də həvəskarlardan və peşəkarlardan təşkil olunmuş teatr truppasının, daha sonra isə Gürcü Teatrının tamaşaları ilə əlaqədar xatırlanır. Maraqlıdır ki, Gürcüstan azərbaycanlılarının da Tiflisdə Azərbaycan türk teatrı fəaliyyət göstərib, İbrahim İsfahanlı kimi korifeylərin fəaliyyət göstərdiyi bu peşəkar teatr bir çox tamaşaları, qastrolları ilə tanınıb.
İrine Çaçanidze. XIX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərindən başlayaraq Bakıda tədricən gürcü teatr truppası formalaşmağa başlayıb ki, onların da əksəriyyəti qeyri-peşəkarlardan ibarət olub. 90-cı illərdə onlara peşəkar aktyorların kiçik bir qrupu qoşuldu və 20-ci əsrin əvvəllərində teatr truppası əhəmiyyətli xeyriyyə işləri aparan Gürcü Teatrına çevrildi: “1904-cü ildə “Qardaş və bacı” tamaşası. səhnələşdirildi. Tamaşa satıldı və tamaşa böyük pul qazandı” (Kurulashvili, L. Georgian theater in Baku, 1974, Tbilisi. [in georgian], p.37)
Asif Hacılı. Gürcü qadınlarının fəaliyyəti, xüsusən xeyriyyəçilikaksiyaları bizə gürcü mühacirətində xüsusi qadın hərəkatının mövcudluğundan danışmağa imkan verir. Bu hərəkat praktikliyi və rəngarəngliyi fərqlənib və xeyriyyəçiliklə yanaşı, həm də peşə hazırlığı, ianəçilik və digər bu kimi sahələrlə məşğul olub.
İrine Çaçanidze. Gürcü qadınlarının Bakı dərnəyinin fəaliyyəti çoxşaxəli və səmərəli olmuşdur. Cəmiyyətin üzvləri imkanlı gürcülərdən ianə toplayıb ehtiyacı olanlara paylayır, teatr tamaşaları təşkil edirdilər. 1913-cü ildə gənc qızlar üçün peşə məktəbi açdılar, burada şagirdlərə toxuculuq, tikmə, biçmə və tikiş və digər faydalı şeylər öyrədildi. Gürcü mədəniyyətinin müdafiəçiləri arasında təkcə gürcülər deyil, Azərbaycan ziyalılarının əksəriyyəti də var idi. Xeyriyyəçiliyi ilə tanınan Liza Xanım Muxtarova və onun həyat yoldaşı, Bakının böyük neft sənayeçisi və xeyriyyəçi Murtuza Muxtarov gürcülərin hər şeyinə böyük məhəbbətlə yanaşırdılar. 1904-cü ildə Bakı gürcü məktəbinə 500 rubl pul verdilər. 1914-cü ildə Gürcülər arasında Savad Yayma Cəmiyyətinin təşəbbüsü ilə cəmiyyətin Bakı şöbəsi nəzdində xüsusi komitə yaradıldı, onun topladığı 2000 rubl vəsait ehtiyacı olan Acarılara göndərildi.
Asif Hacılı. Təəssüf ki,Azərbaycan və gürcü xalqlarının tarixi qardaşlığının nümunələrindən biri olan Bakıdakı gürcü mühacirəti, bir çox digər milli məzmunlu qurumlar, atributlar kimi, bolşeviklərin gəlişi ilə öz varlığına son qoydu. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycanda siyasi proseslərin əlverişsiz inkişafı ilə əlaqədar Bakıda yaşayan gürcülərin əksəriyyəti şəhəri tərk etmişlər. Bir hissəsi başqa ölkələrə mühacirət etdi, digər hissəsi vətənə qayıtdı. Lakin xalqlarımız arasında mədəni-maarif əlaqələri sovet dövründə də davam etdi, kino, musiqi, ədəbiyyat, mədəniyyət, idman sahələrində bir çox ortaq layihələr, əməkdaşlıq qorundu və bu gün də davam etməkdədir. Eləcə də Bakıda yaşamış gürcü sənət xadimlər, eləcə də Vaqif Mustafazadə kimi musiqiçilər tarixi-mədəni əlaqələrimizi yaşatdılar.
İrine Çaçanidze. Dediklərinizə əlavə olaraq, onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Bakıdan ölkəmizin müxtəlif arenalarında məşhur olan bir çox ictimai xadimləri var idi, məsələn: dirijor Yevgeni Mikeladze, əslən bakılı, ilk qadın rejissor Nino Qamrekeli-Toreli, rejissorluq fəaliyyətinə Bakıda başlamışdır. Gürcü balerinası Vera Tsiqnadze, opera müğənnisi Vano Saracişvili, kinorejissor Vasili Amaşukelinin adları Bakı ilə bağlı olub. O, Bakıda Bakı neftinin istehsalı ilə bağlı bir neçə film çəkmişdir: “Kömürün daşınması”, “Neft nasoslarında işlər” və “Neftçıxarma” (Kurulashvili, L. Georgian theater in Baku, 1974, Tbilisi. [in georgian], p.38).
Asif Hacılı. Hörmətli professor! Szizin bu maraqlı, dərin məzmunmu, faktlatla zəngin söhbətiniz göstərir ki, Bakıda gürcü mühacirətinin simasında biz olduqca maraqlı, ölkələrimiz, xalqlarımız arasında tarixi əlaqələrin çox maraqlı bir səhifəsini təşkil edən, lakin bu vaxta qədər geniş araşdırılmamış bir dostluq fenomeni iləqarşılaşırıq. Əmin olmaq istərdik ki, bu mövzu mütəxəssislərimizi cəlb edəcək və ətraflı tədqiq olunacaq. Yekun olaraq demək istədiklərinizi eşitmək faydalı olardı
İrine Çaçanidze. Nəticə olaraq, araşdırmalarımız zamanı ortaya çıxan bir maraqlı halı qeyd etmək istərdim: 19-cu əsrin sonu və 20-ci əsrin əvvəllərində Gürcüstanın yerli və mühacirət mətbuatında Bakı mövzusu siyasi, həm də sırf mədəni və informasiya xarakteri ilə həmişə diqqəti cəlb edib, bu haqda qəzet və jurnallarda, o cümlədən, məsələn, “Bakıdan məktublar” kimi bölmələrdə məqalələr, materiallar dərc olunub, ayrıca nəşrlər çap edilib. Xarici xəbərlər bölməsində heç vaxt Bakı mövzusu kənarda qalmayıb. Bu vəziyyət onu deməyə imkan verir ki, Qafqaz və xüsusən də Azərbaycan gürcü cəmiyyətinin şüurunda xarici ölkə kimi qəbul olunmayıb (Гучуа, Т. Вопрос родного языка в грузинской диаспоре в Баку (1908-1915 гг.), Research Papers, #3-4, 2018, Azerbaijan University of Languages, 185-189. c.188), üstəlik, mühacir və yerli mətbuatda dərc olunan materiallar göstərir ki, onların dəstəyi sayəsində Azərbaycan cəmiyyətində, Bakıdakı gürcü diasporu öz ana dilini, dinini, mədəniyyətini, milli kimliyini qoruyub saxlaya bildi.
Asif Hacılı. Bu dəyərli qənaətiniz, hesab edirəm ki, bizim layihənin də leytmotividir. Xeyli sayda soydaşımızın yaşadığı, mədəniyyətini, dilini, etnik adətlərini qoruyaraq tamhüquqlu vətəndaşlar kimi cəmiyyətdə mövqe tutduğu dogma Gürcüsban yalnız borçalılar deyil, ümumən azərbaycanlılar üçün də xarixi ölkə deyil, qardaş, dogma Gürcüstan kimi qəbul olunur və bugünkü söhbətimiz göstərdi ki, bu duyğunun qədim tarixi ənənələri var. Sizə bir daha AVCİYA-nın leytmotivi Azərbaycan-Gürcüstan dostluğu olan Layihəmizə qoşulduğunuz üçün və çox dəyərli məlumat və təhliliniz üçün təşəkkür edirəm.
İrine Çaçanidze. Mən də sizə, təşkilatınızın rəhbəri Elxan Süleymanov başda olmaqla, xalqlarımız arasında dostluğa, əməkdaşlığa həsr olunmuş bu dəyərli layihəyə və məni dəvət etdiyinizə görə minnətdarlığımı bildirirəm.