Azərbaycan Respublikasında inzibati-ərazi vahidi olan Zəngilan rayonu Kiçik Qafqaz dağ silsiləsinin cənub-şərqində, Araz çayının sol sahilində yerləşir. Qərbdə və şimal-qərbdə Ermənistan Respublikasının Sünik mərzi ilə, cənubda və cənub-şərqdə İran İslam Respublikasının Şərqi Azərbaycan ostanı ilə həmsərhəddir.
İnzibati mərkəzi Zəngilan şəhəridir.
Rayon 1930-cu ildə təşkil olunmuşdur. “Azərbaycan SSR (Sovet Sosialist Respublikası) Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi” arxiv fondunda mühafizə edilən sənədlərdə göstərilir ki, Zəngilan rayonu Azərbaycan Respublikası Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin və Xalq Komissarları Sovetinin 30 avqust 1930-cu il tarixli Qərarı ilə təşkil olunmuş və 1-ci kateqoriyalı rayonların siyahılarına daxil edilmişdir.
Sovet quruluşunun bərqərar olduğu 70 ildə rayonun ərazi vahidində bir neçə dəfə dəyişiklik baş vermişdir. Bütün hallarda bu dəyişiklik qonşu Qubadlı rayonunun Zəngilanın tərkibinə qatılması və ayrılması ilə əlaqədar olmuşdur. Belə ki, Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 24 noyabr 1931-ci il tarixli Qərarı ilə Qubadlı rayonu 18 kənd sovetliyi ilə birlikdə Zəngilan rayonu ərazisinə daxil edilmişdir. Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 14 mart 1933-cü il tarixli Qərarı ilə Qubadlı rayonu yenidən bərpa edilmiş və 18 kənd sovetliyi Zəngilan rayonundan Qubadlı rayonuna qaytarılmışdır. Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin 04 yanvar 1963-cü il tarixli Qərarı əsasında bir daha Qubadlı rayonu ləğv edilmiş və ərazisi Zəngilan rayonu tərkibinə verilmişdir. Lakin bu ləğv olunmadan qısa bir müddət sonra Qubadlı rayonu yenidən bərpa olunmuşdur.
Hər iki rayon müstəqil ərazi vahidləri kimi bu günə qədər mövcuddur.
29 oktyabr 1993-cü ildə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunmuşdur. Rayon işğal olunmazdan qabaq erməni qüvvələri tərəfindən tam olaraq mühasirəyə alınmışdı və on minlərlə insan qırılmaq təhlükəsi ilə üz-üzə idi. Hər tərəfdən mühasirədə qalan sakinlər Araz çayını keçərək xilas olmuşdular.
Uzun müddət düşmən tapdağında qaldıqdan sonra 20 oktyabr 2020-ci ildə Zəngilan şəhəri və Havalı, Zərnəli, Məmmədbəyli, Həkəri, Şərifan, Muğanlı kəndləri, 21 oktyabr 2020-ci ildə Mincivan qəsəbəsi, Xurama, Xumarlı, Sarıl, Babaylı, Üçüncü Ağalı, Hacallı, Qıraq Müşlan, Üdgün,Turabad, İçəri Müşlan, Məlikli, Cahangirbəyli, Baharlı kəndləri, 22 oktyabr 2020-ci ildə Kolluqışlaq, Malatkeşin, Kənd Zəngilan, Genlik, Vəliqulubəyli, Qaradərə, Çöpədərə, Tatar, Tiri, Əmirxanlı, Qarqulu, Bartaz, Dəlləkli kəndləri və Ağbənd qəsəbəsi Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğaldan azad edilmişdir.
Zəngilan rayonu üzrə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən dağıdılmış və məhv edilmiş obyektlər haqqında
MƏLUMAT
| Dağıdılmış və məhv edilmiş obyektlər | Ölçü vahidi | Ümumi miqdarı | Ümumi dəyəri | |
| İşğal edilmiş və ya dağıdılmış yaşayış məntəqələri | ədəd | 85 | 1.390.000 | |
| Yaşayış evləri, mənzillər (şəhərlərdə, yaşayış məntəqələrində qalan ev əşyaları, avadanlıqları) | ədəd | 36.000 | 1.265.000 | |
| Sənaye obyektləri | ədəd | 12 | 33.000 | |
| Kənd təsərrüfatı obyektləri (texnika, nəqliyyat və s.) | ədəd | 2.820 | 99.000 | |
| əkinçilik sahələri | ha | 7.000 | 5.500 | |
| maldarlıq təsərrüfatları | ədəd | 31 | 12.500 | |
| iribuynuzlu heyvanlar | baş | 52.342 | 23.000 | |
| xırdabuynuzlu heyvanlar | baş | 104.000 | 13.000 | |
| ev quşları | baş | 14.281 | 130 | |
| arı ailəsi | yeşik | 1.600 | 1.040 | |
| meyvə ağacları | ədəd | 301.474 | 3.000 | |
| meyvə və üzüm bağları | ha | 4.6000 | 23.000 | |
| otlaqlar | ha | 22.874 | 4.400 | |
| Rabitə obyektləri | ədəd | 80 | 8.100 | |
| Səhiyyə müəssisələri | ədəd | 66 | ||
| xəstəxanalar | ədəd | 6 | 5.000 | |
| poliklinikalar | ədəd | 45 | 4.500 | |
| doğum evləri | ədəd | 9 | 800 | |
| apteklər | ədəd | 6 | 600 | |
| Tədris müəssisələri (məktəblər, texnikumlar) | ədəd | 81 | 33.000 | |
| Məktəbəqədər müəssisələr (bağçalar) | ədəd | 42 | 6.900 | |
| Mədəniyyət müəssisələri | ədəd | 152 | ||
| kitabxanalar | ədəd | 65 | 13.600 | |
| klublar | ədəd | 63 | 14.000 | |
| muzeylər | ədəd | 24 | 3.900 | |
| muzey eksponatları | 4.700 | |||
| Məscidlər | ədəd | 3 | 500 | |
| Avtomobul yolları | km | 390 | 33.200 | |
| Dəmir yolu xətləri | km | 140 | 36.000 | |
| Körpülər (avtomobil,dəmir yolu və s.) | ədəd | 13 | 1.400 | |
| Su anbarları | km | 8 | 1.900 | |
| Magistral su xətləri (kanalları) | km | 105 | 3.700 | |
| Elektrik xətləri | km | 2.900 | 4.400 | |
| Magistral qaz boru xətləri | km | 45 | 3.200 | |
| Meşə sahələri | ha | 14.260 | 296.000 | |
| Su nasos stansiyaları | ədəd | 2 | 18.000 | |
| Tikinti təşkilatları (müəssisələri) | ədəd | 11 | 1.200 | |
| Dəmiryol vağzalları | ədəd | 8 | 2.400 | |
| Ticarət və ictimai iaşə obyektləri | ədəd | 191 | 19.000 | |
| Telefon xətləri | km | 3.000 | 3.300 | |
| Radio uzel xətləri | km | 2.500 | 3.300 | |
| Anbarda qalan hazır məhsullar: | ||||
| şərab məhsulu | deka/L.min | 478,3 | 3.800 | |
| konserv məhsulu | ş/banka.min | 120 | 1.200 | |
| taxıl məhsulu | ton | 4.000 | 1.200 | |
| tütün məhsulu | ton | 2.700 | 12.400 | |
| barama məhsulu | ton | 12 | 400 |
Hər bir ailəyə dəyən və heç bir pul vahidi ilə qiymətləndirilə bilməyən mənəvi zərər nəzərə alınmamaqla, 3.414.170,0 min (üç milyard dörd yüz on dürd milyon yüz yetmiş min) ABŞ dolları məbləğində maddi ziyan dəymişdir.
Qeyd: hesablamalar 1994-cü il üçün olan qiymətlərlə aparılmışdır.
Mənbə:
Elxan Süleymanov və Vurğun Süleymanovun müəllifi olduğu “Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü” kitabı;