Sovetlər dönəmində Azərbaycan – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu dövrün (1918-1920-ci illər) hadisələri təhrif edilib və Azərbaycan tarixində çox cüzi xatırladılıb. Həmin dövrdə arxiv sənədləri həmişə qapalı olduğundan, tədqiqatçılar həqiqi tarixi öyrənə bilmir və bunu bilənlər isə qəsdən xalqa zidd adlandırırdılar. Lakin Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa edəndən sonra məxfi və tam məxfi arxivlər açıldı, tamam başqa nöqteyi-nəzər yarandı. Bu yeni nöqteyi-nəzər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin həqiqi tarixinə əsaslanırdı. Məlum oldu ki, sovet dövründə böhtan atılmış tarix əslində qürur və fəxarət mənbəyidir. İsraildəki “Cəmiyyət üçün beynəlxalq layihələr” adlı qeyri-hökumət təşkilatının başçısı, beynəlxalq münasibətlər sahəsində tanınmış israilli ekspert Arye Qutun İsraildə ən nüfuzlu ingilisdilli nəşr olan “The Jerusalem Post” qəzetinin 15 yanvar 2018-ci il tarixli nömrəsində dərc edilmiş “Müstəqil və güclü Azərbaycan dövləti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin layiqli varisidir” sərlövhəli məqaləsi (http://www.jpost.com/Blogs/News-from-Arye-Gut/An-independent-and-strong-Azerbaijan-is-a-worthy-successor-of-the-Azerbaijan-Democratic-Republic-534693) bu barədədir.
Məqalə müəllifinin fikrincə, 2018-ci ilin “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İli” elan edilməsi Azərbaycan xalqı, dövləti və cəmiyyəti üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Arye Qut yazır: “Yüz il bundan əvvəl yaradılmış dövlət müasir Azərbaycanın bütün dünyada demokratik respublika kimi tanınmasında mühüm rol oynayıb. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qısa müddət mövcud olmasına baxmayaraq məhz həmin dövrdə Azərbaycan dövlətçiliyinin təməli qoyulub, bu təməl 1991-ci ildə müstəqilliyi bərpa ediləndən sonra müasir Azərbaycan quruculuğu üçün möhkəm platforma olub”.
İsrailli ekspert vurğulayır ki, İslam dünyasında ilk dünyəvi dövlət olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1918-ci il mayın 28-də elan edilib. Bu il Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 100 illiyi qeyd ediləcək. Azərbaycan Nazirlər Kabinetinin iclasında Prezident İlham Əliyev 2018-ci ili “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İli” elan etdi. İl ərzində həm ölkədə, həm də onun hüdudlarından kənarda təntənəli tədbirlər keçiriləcək.
Məqalə müəllifi Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti barədə dediyi aşağıdakı sözləri sitat gətirir: “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması və iki il ərzində fəaliyyəti tarixi hadisə idi. Azərbaycan o ölkələrdəndir ki, hələ yüz il bundan əvvəl ən ülvi demokratik dəyərləri nəinki bəyan edib, öz praktiki fəaliyyətində onları təmin edib. Bugünkü Azərbaycan, müstəqil Azərbaycan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisidir. Biz Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bütün demokratik ənənələrinə sadiqik və bu ənənələri yaşadırıq. Ancaq onu da qeyd etməliyəm ki, indiki Azərbaycan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə müqayisə edilə bilməz. Çünki o vaxt çətinliklər də olub, müstəqilliyimiz tam imkan vermirdi ki, Azərbaycan müstəqil siyasət aparsın. İqtisadi çətinliklərimiz olub, torpaq itkilərimiz də olub və bizim tarixi şəhərimiz olan İrəvan Ermənistana verilmişdir. Ona görə, biz Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyətini çox düzgün təhlil etməliyik. Bu müsbət və çətin məqamları gizlətməməliyik. Amma bütün çətinliklərə və əlbəttə ki, bizim üçün sağalmayan yara olan İrəvanın Ermənistana verilməsinə baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyətini Azərbaycan dövləti və xalqı yüksək qiymətləndirir”.
Arye Qut qeyd edir ki, 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması Azərbaycan tarixində mühüm hadisə və şanlı səhifələrdən biri oldu. Arye Qut yazır: “1917-ci ilin fevralında Rusiyada monarxiya rejimi devrildi. Monarxiyanı əvəz etmiş müvəqqəti hökumət Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirdi, lakin müvəqqəti hökumətin hakimiyyəti çox davam etmədi. 1917-ci il oktyabr ayında dövlət çevrilişi baş verdi. Nəticədə Cənubi Qafqazdan olan Rusiya Müəssislər Məclisinin üzvləri Rusiyaya gedə bilmədilər. Onlar bunun əvəzində 1918-ci il fevralın 14-də Tiflisdə Zaqafqaziya Seymi – Zaqafqaziya Parlamenti təsis etdilər. Seymin müsəlman fraksiyası Cənubi Qafqaz regionundan Müəssislər Məclisinə seçilmiş 44 nümayəndədən ibarət idi. Onlar Azərbaycanın və bütün Cənubi Qafqazın bir milyondan çox türk-müsəlman sakinini təmsil edirdilər. Lakin ciddi ziddiyyətlər və milli maraqların münaqişələri hər hansı konkret addımlar atmaq üçün həm Zaqafqaziya Seyminin, həm də Zaqafqaziya respublikalarının imkanlarını məhdudlaşdırırdı. Nəhayət, 1918-ci il mayın 25-də Gürcüstan nümayəndə heyəti Seymi tərk etdi və 1918-ci il mayın 26-da Gürcüstanın müstəqilliyini elan etdi. 1918-ci il mayın 27-də müsəlman fraksiyasının üzvləri ayrıca iclas keçirdilər və Azərbaycanın müstəqilliyinin elan olunması haqqında qərar qəbul etdilər. Bu məqsədlə Zaqafqaziya Müsəlman Şurası özünü Azərbaycanın Milli Şurası, daha dəqiq desək Azərbaycan parlamenti elan etdi. Bu, əslində Azərbaycanda ilk parlamentin formalaşmasına və ilk parlament respublikasının əsaslarının yaradılmasına dəlalət edirdi”.
Məqalə müəllifi vurğulayır ki, Milli Şuranın sədri vəzifəsinə Məmmədəmin Rəsulzadə seçildi. İsrailli politoloq yazır: “1918-ci il mayın 28-də Həsənbəy Ağayevin sədrliyi ilə Azərbaycan Milli Şurasının tarixi iclası keçirildi. İclasda Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında bəyannamə qəbul edildi”. Arye Qut daha sonra yazır: “Müstəqillik elan ediləndən sonra qısa müddətdə ölkənin sərhədləri müəyyən edildi. Müstəqilik bəyannaməsində ölkənin konkret ərazisi göstərilirdi. Sənəddə deyilir ki, Zaqafqaziyanın cənubunda və şərqində yerləşən Azərbaycan müstəqil dövlətdir. Vaxtilə Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə uyğun olaraq Rusiya tərəfindən işğal edilmiş Şimali Azərbaycan torpaqları Azərbaycan xalqının qanuni irsidir. Bəyannamənin birinci maddəsində deyilir: “Bu gündən Azərbaycan suveren hüquqlara malik olacaq. Şərqi və cənubi Zaqafqaziyadan ibarət olan Azərbaycan hüquqi cəhətdən müstəqil dövlətdir”.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti özünün siyasi və hüquqi cəhətdən əsaslandırılmış xəritəsini çap etdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz hakimiyyətini Qarabağ vilayətinin bütün tarixi ərazisinə şamil etməyə çalışırdı, lakin yeni yaradılmış Ermənistan Respublikası Qarabağ barəsində əsassız iddialar irəli sürməyə başladı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti isə bu iddiaların əleyhinə çıxış edirdi.
Arye Qut öz məqaləsində vurğulayır ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov 1918-ci il noyabrın 18-də İstanbulda Osmanlı İmperiyasının xarici işlər naziri ilə danışıqlar zamanı deyib: “Ermənilər tərəfindən qaldırılan Qarabağ məsələsi təkcə 5 və ya 10 kəndə aid deyil, bu məsələ bütün 4 qəzanı: Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarını əhatə edir. Bu ərazi yalnız bir millətə məxsusdur və həmin ərazidə müsəlmanların və ermənilərin sayının bərabər olmamasına baxmayaraq ermənilərin üstünlüyü barədə danışmağa əsas yoxdur, çünki onlar bu rayonların yerli sakinləri deyildir. Onlar Rusiya ilə müharibədən sonra Türkiyədən bizim regiona köçüblər… nəhayət, ermənilər Qarabağın özündə ayrı yaşamırlar, onlar azərbaycanlılarla qarışıq yaşayış məntəqələri yaradırlar. Bununla belə, biz problemin dinc yolla nizamlanmasının tərəfdarıyıq”.
Məqalə müəllifi qeyd edir ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə erməni daşnaklar Qarabağı işğal etmək məqsədilə soyqırımı aktları törətməkdə davam edirdilər. Arye Qut yazır: “Yaranmış vəziyyəti, Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzurda qanlı hadisələri nəzərə alaraq Azərbaycan hökuməti 1919-cu ilin yanvarında Qarabağ general-qubernatorluğu təsisatı yaratdı və X.Sultanovu Qarabağ general-qubernatoru təyin etdi. Ermənistanın xarici işlər naziri bununla əlaqədar narazılığını bildirdi, lakin Azərbaycan hökuməti bu narazılığı əsassız hesab edərək bəyan etdi ki, həmin vilayətlər Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Qarabağ general-qubernatoru öz fəaliyyətini belə bir mürəkkəb şəraitdə həyata keçirməli idi. Bir tərəfdən Ermənistanın iddialarına qarşı mübarizə, digər tərəfdən əvvəlcə ingilislərlə, sonra isə amerikanlarla gərgin münasibətlər şəraitində. Lakin ermənilər regionda sülhün bərqərar olmasına heç cür imkan vermirdilər”.
İsrailli ekspert qeyd edir ki, Milli Şura 120 nəfərdən ibarət parlament formalaşdırmağı qərara aldı. Parlament 80 nəfər azərbaycanlıdan və başqa xalqların Azərbaycan əhalisinin tərkibindəki payına müvafiq olaraq onların nümayəndələrindən ibarət olmalı idi. Lakin Azərbaycanın müstəqilliyini istəməyən ermənilər parlamentin fəaliyyətində iştirak etmədilər. Parlamentin sonuncu sessiyası 1920-ci il aprelin 27-də keçirildi. Parlament 155 iclas keçirib, 270-dən çox qanun layihəsini müzakirə edib, onlardan 230-u qəbul edilib. Parlament 11 fraksiyadan ibarət idi. Parlamentin sədri Əlimərdanbəy Topçubaşov, onun müavinləri isə Həsənbəy Ağayev və Məmmədyusif Cəfərov idi”.
Arye Qut qeyd edir ki, 17 ay fasiləsiz fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamenti bütövlükdə Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində silinməz izlər qoyub.
Arye Qut yazır: “İlk dəfə olaraq ölkənin bütün vətəndaşları sosial statusundan, cinsindən, milliyyətindən və dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bərabər hüquqlar əldə etdilər. Qadınlar Avropanın bəzi ölkələri və ABŞ ilə müqayisədə onlardan daha tez kişilərlə bərabər səsvermə hüququ qazandılar. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yəhudi icmasının mühüm və dəyərli rolu barədə Azərbaycanın hüdudlarından kənarda məlumatı olan insanlar azdır. Məsələn, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin səhiyyə naziri yəhudi doktor Yevsey Gindes, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Mərkəzi Bankın direktoru Mark Mixayloviç Aberquz olub. Bu, fantastika deyildi, reallıq idi: ilk Azərbaycan hökumətində yəhudi icmasının iki nümayəndəsi nazir olub. Bundan əlavə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu dövrdə yəhudi icmaları “Qafqaz yəhudi bülleteni”, “Fələstin” qəzeti, “Bilbao” və “Sion gəncləri” adlı mətbu nəşrlər dərc edirdi”.
Məqalə müəllifinin fikrincə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin çox əlverişsiz şəraitdə mövcud olmasına baxmayaraq Azərbaycan hökuməti və parlamenti elmin, təhsilin və səhiyyənin inkişafına daim ciddi diqqət yetirirdi. İsrailli ekspert yazır: “Demək olar ki, ölkənin hər yerində bir sıra orta məktəblər, o cümlədən qızlar üçün orta məktəblər, uşaq bağçaları, pedaqoji tədris kursları, kitabxanalar açılmışdı. Kənd rayonlarında yoluxucu xəstəliklərin qarşısını almaq məqsədilə klinikalar və tibbi yardım məntəqələri şəbəkəsi nəzərdə tutulmuşdu. 1919-cu il sentyabrın 1-də Parlament tərəfindən Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması haqqında qəbul edilmiş qanun xüsusi diqqətə layiqdir. Milli universitet yaradılması Azərbaycanın çox böyük tarixi nailiyyəti oldu”.
Lakin Arye Qutun sözlərinə görə, gənc müstəqil respublika dünya birliyi tərəfindən tanınmamışdı. 1919-cu ilin yanvar ayında parlamentin sədri Əlimərdanbəy Topşubaşovun rəhbərliyi ilə ilk Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin nümayəndə heyəti Paris Sülh Konfransına göndərildi. Bu nümayəndə heyətinin əsas məqsədi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqil dövlət kimi tam və qeyd-şərtsiz müstəqilliyinin bütün dünyada tanınmasına nail olmaq idi.
Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat xidmətinin rəhbəri Hikmət Hacıyevin sözlərinə görə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qısa müddətdə dünya birliyinə inteqrasiya etmək üçün böyük diplomatik iş görmüşdü. Hikmət Hacıyev vurğulayır: “Burada, ilk növbədə, Paris Sülh Konfransını qeyd etmək lazımdır. Azərbaycan diplomatlarının səyi nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dünya birliyi tərəfindən de-fakto tanındı. Bundan əlavə, 1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xarici İşlər Nazirliyi yaradıldı, bu nazirliyin yaradıldığı gün – 9 iyul isə ölkəmizdə Diplomatik İşçilər Günü kimi qeyd edilir”.
Arye Qut İsraildə ən nüfuzlu ingilisdilli nəşr olan “The Jerusalem Post” qəzetində dərc edilmiş məqaləsinin sonunda qeyd edir ki, qanlı hərbi əməliyyat nəticəsində sovet Rusiyası tərəfindən Azərbaycanın işğal edilməsi faktına baxmayaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti milli azadlıq hərəkatı tarixində böyük iz qoyub. O yazır: “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 23 ay davam etmiş fəaliyyəti dövründə əyani şəkildə göstərdi ki, hətta ən qəddar və zülmkar müstəmləkə rejimləri də Azərbaycan xalqının azadlıq ideyalarını və milli dövlətçilik ənənələrini məhv edə bilməyib.
Azərbaycan tarixində ilk parlament respublikası olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bütün Yaxın Şərqdə, o cümlədən türk-müsəlman dünyasında hüququn aliliyinə əsaslanan ilk demokratik dünyəvi dövlət modeli idi. Bu gün müstəqil və güclü Azərbaycan dövləti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin layiqli varisidir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti özünün siyasi strukturuna, dövlət quruculuğu prosesində atılmış addımlara, habelə özünün son məqsəd və hədəflərinin səviyyəsinə görə ənənəvi Avropa demokratiyaları səviyyəsinə çatıb.
1991-ci ildə öz dövlət müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan xalqı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin zəngin dövlətçilik ənənələrindən istifadə edib və bu tarixi irs əsasında müstəqil Azərbaycan dövləti yaradıb”.